Thứ Sáu, 11/10/2019 10:49

Olga Tokarczuk: nhà văn với “những hành trình vượt qua các ranh giới”

Olga Tokarczuk vinh dự đoạt giải Nobel Văn học 2018 vì “trí tưởng tượng và niềm say mê kiến thức rộng lớn, đã thể hiện những hành trình vượt qua các ranh giới như một dạng thức của sự sống”.

Olga Tokarczuk vinh dự đoạt giải Nobel Văn học 2018 vì “trí tưởng tượng và niềm say mê kiến thức rộng lớn, đã thể hiện những hành trình vượt qua các ranh giới như một dạng thức của sự sống”.

Nhà văn thành công trong nhiều vai trò

Chân dung nhà văn đoạt giải Nobel Văn học 2018 - Olga Tokarczuk.

Olga Nawoja Tokarczuk sinh năm 1962, tại Sulechow, Ba Lan. Bà là nhà văn, nhà phê bình văn học, nhà thơ, nhà tâm lý học. Bà cũng là nhà văn theo trào lưu nữ quyền (feminism) và hiện thực huyền ảo (magical realism). Bà là nhà văn Ba Lan được đánh giá có nhiều thành công nhất về mặt thương mại tại nước này.

Trước khi nổi tiếng với sự nghiệp văn chương, từ năm 1980, bà theo học ngành tâm lý học tại Đại học Warsaw. Trong thời gian sinh viên, bà làm tình nguyện viên cho một viện tâm thần cho thanh thiếu niên có các vấn đề về hành vi. Sau khi tốt nghiệp năm 1985, ban đầu bà đến Wrocław và sau đó đến Wałbrzych, để hành nghề trị liệu. Tokarczuk tự coi mình là học trò của Carl Jung và trích dẫn tâm lý học của mình như một nguồn cảm hứng cho tác phẩm văn học. Từ năm 1998, Tokarczuk sống trong một ngôi làng nhỏ gần Nowa Ruda, nơi bà quản lí công ty xuất bản riêng Ruta.

Năm 1979 những truyện ngắn đầu tay của bà được đăng tải trên tạp chí Thanh niên, năm 1989 những bài thơ đầu tay được in trong các tạp chí Radar và Đời sống văn học. Bà thực sự nổi tiếng từ năm 1997, khi tác phẩm Thời xa xưa và những thời kỳ khác được tặng giải thưởng Quỹ Nhà thờ. Tháng 5 năm 1998, tại Pháp, tác phẩm văn học này được công nhận là cuốn sách dịch hay nhất vụ. Tiếp đó tác phẩm Nhà ngày, nhà đêm được bạn đọc Ba Lan bầu chọn là cuốn sách hay nhất năm 1999. Các tác phẩm E.E. (1995), Cái tủ (1997) cũng là những tác phẩm được bạn đọc rất mến mộ.

Hai lần (2002 và 2015) bà được tặng Giải thưởng Nike (Nữ thần chiến thắng), giải thưởng văn học hàng năm danh giá nhất Ba Lan với số tiền mặt 100 ngàn zloty (khoảng 33 ngàn đô la) và biểu tượng Nữ thần chiến thắng. Cũng năm 2015, Tokarczuk trở thành người nhận giải thưởng Cầu quốc tế Đức-Ba Lan, một sự công nhận mở rộng cho những người đặc biệt hoàn thành trong việc quảng bá hòa bình, phát triển dân chủ và hiểu biết lẫn nhau giữa người dân và các quốc gia Châu Âu.

Olga Tokarczuk là nhà văn Ba Lan đầu tiên đoạt giải Man Booker quốc tế. Bà vinh dự đoạt giải Nobel Văn học 2018 vì “trí tưởng tượng và niềm say mê kiến thức rộng lớn, đã thể hiện những hành trình vượt qua các ranh giới như một dạng thức của sự sống”.

Sự nghiệp văn chương đồ sộ, từng bị coi là kẻ “tội đồ”

Cuốn sách đầu tiên của Tokarczuk được xuất bản năm 1989, là một tập thơ có tựa Miasta w lustrach (tạm dịch: Thành phố trong gương). Tiểu thuyết đầu tay của bà, Podróż ludzi księgi (tạm dịch: Hành trình của những người làm sách), một câu chuyện ngụ ngôn về cuộc tìm kiếm "bí mật của cuốn sách" của hai người yêu (một ẩn dụ về ý nghĩa của cuộc sống) được đặt trong bối cảnh thế kỉ 17 Pháp, xuất bản vào năm 1993. Cuốn sách này đã được độc giả đón nhận và được trao giải thưởng của Nhà xuất bản Ba Lan cho tác phẩm ra mắt hay nhất năm 1993-1994.

Cuốn tiểu thuyết tiếp theo EE (1995) lấy tựa đề từ tên viết tắt của nhân vật chính, một phụ nữ trẻ tên Erna Eltzner, lớn lên trong một gia đình tư sản Đức-Ba Lan ở Breslau vào những năm 1920 (sau Thế chiến II), người phát triển khả năng ngoại cảm. Cuốn sách khiến tên tuổi của Olga Tokarczuk gần gũi với công chúng hơn. Nhưng bước chuyển mình mạnh mẽ thực sự đến với nhà văn Ba Lan vào năm 1996 khi bà xuất bản cuốn tiểu thuyết có tên Prawiek i inne czasy (tựa bản dịch: Primeval and Other Times; tạm dịch: Thời xa xưa và những thời kì khác). Câu chuyện có bối cảnh tại ngôi làng hư cấu Prawiek ở trung tâm của Ba Lan, ghi lại cuộc sống của cư dân Prawiek trong thời gian tám thập kỉ, bắt đầu vào năm 1914. Cuốn sách này đã được dịch sang nhiều ngôn ngữ và thiết lập danh tiếng quốc tế của Tokarczuk như một trong những đại diện quan trọng nhất của văn học Ba Lan trong thế hệ của mình.

Cuốn sách  Primeval and Other Times.

Sau Prawiek i inne czasy, tác phẩm của Tokarczuk bắt đầu hướng tới các văn bản và tiểu luận văn xuôi ngắn hơn như Szafa (tạm dịch: Cái tủ 1997) và Dom dzienny, dom nocny (tựa bản dịch: House of Day, House of Night; tạm dịch: Nhà ngày, nhà đêm, 1998). Tiếp nối những ghi chép, tiểu luận văn xuôi ngắn, nhà văn Tokarczuk thử sức với thể loại truyện ngắn Gra na wielu bębenkach (tạm dịch: Chơi trên nhiều trống, 2001) và tiểu luận phi hư cấu Lalka i perła (tạm dịch: Búp bê và viên ngọc, 2000).

Năm 2004, nhà văn quay lại với tiểu thuyết bằng cuốn Ostatnie historyie (tạm dịch: Những câu chuyện cuối cùng) viết về cuộc cuộc thám hiểm cái chết từ những viễn cảnh khác nhau của ba thế hệ gia đình, trong khi cuốn Anna in the Catacombs (2006) là một đóng góp cho Bộ truyện thần thoại Canongate của nhà xuất bản Znak của Ba Lan. Từ giai đoạn này trở đi, Olga Tokarczuk là một cái tên đảm bảo thành công về mặt thương mại tại thị trường sách Ba Lan. Không chỉ vậy, tác phẩm của bà còn được giới phê bình, chuyên môn đánh giá cao. Tiểu thuyết Bieguni (tạm dịch: chuyến bay, 2007) gây ấn tượng khi kể các câu chuyện từ thế kỷ 17 tới nay, được liên kết với nhau bằng các chủ đề sự dịch chuyển, thuật giải phẫu người… Năm 2017, tiểu thuyết này được dịch giả tiếng Anh Jennifer Croft chuyển ngữ sang tiếng Anh với tựa Flights, đã vinh dự nhận được giải Man Booker Quốc tế 2018.

Với Flights, Olga Tokarczuk trở thành nhà văn Ba Lan đầu tiên đoạt giải Man Booker quốc tế vào năm 2018.

Năm 2009, bà tiếp tục trình làng tiểu thuyết Prowadź swój płóg przez kości umarłych (tựa bản dịch: Drive Your Plough Over the Bones of the Dead do Antonia Lloyd Jone chuyển ngữ, tạm dịch: Lái mày cày trên xương trắng). Tokarczuk không bao giờ nhìn nhận thực tại là điều ổn định và vĩnh cửu. Bà xây dựng các cuốn tiểu thuyết của mình dựa trên sự mâu thuẫn, như giữa các khía cạnh văn hoá với nhau, giữa thế giới tự nhiên với văn hoá, giữa lý trí và cảm tính, giữa nam giới và nữ giới, giữa không khí đầm ấm của gia đình và sự cô độc. Những nét cá tính này đã được khắc họa rõ nét nhất trong cuốn tiểu thuyết này. Theo đó, nhân vật chính là một phụ nữ có tuổi với tình yêu thương “điên cuồng” với động vật và là một tín đồ của chiêm tinh, xung đột với cánh đàn ông và cả cư dân địa phương trong một cộng đồng làm nghề săn bắn luôn ích kỉ, hẹp hòi và chán chường. Drive Your Plough Over the Bones of the Dead là cơ sở của bộ phim tội phạm chuyển thể Spoor do Agnieszka Holland đạo diễn, đã giành giải Alfred Bauer (Gấu bạc) tại Liên hoan phim quốc tế Berlin vào năm 2017. 

Trong năm nay, tiểu thuyết này cũng lọt vào chung khảo giải Man Booker Quốc tế.

Không thể không nhắc tới kiệt tác được viết năm 2014 của bà - Księgi jakubowe ((Bản dịch có tựa The Book of Jacob bởi Jennifer Croft, tạm dịch: Sách của Jacob). Với nhiều năm nghiên cứu về lịch sử trong các kho lưu trữ và thư viện, một lần nữa, Tokarczuk thay đổi bối cảnh và thể loại tác phẩm. Nhân vật chính là một nhà lãnh đạo giáo phái thế kỉ 18 Jacob Frank, người đã lôi cuốn các tín đồ với thông điệp xuất hiện Đấng cứu thế mới. Tokarczuk đã khắc hoạ con đường Frank không ngừng vượt ra khỏi biên giới tâm linh, quyết tâm hợp nhất các tín ngưỡng của người Do Thái, Kitô giáo và Hồi giáo. Frank là một người đàn ông có nhiều khuôn mặt: một kẻ bí ẩn, nổi loạn, muốn thao túng người khác và là một kẻ lừa gạt. Nhưng tác phẩm này không chỉ miêu tả cuộc sống bí ẩn của Jacob Frank mà còn cho chúng ta một bức tranh toàn cảnh phong phú đáng chú ý về một chương gần như bị lãng quên trong lịch sử châu Âu. Cuốn sách bán được 170.000 bản bìa cứng và dành cho bà giải thưởng Nike thứ hai, được biết đến với tên gọi là Booker Ba Lan. Bản dịch cuốn The Book of Jacob cũng chiến thắng giải Prix Laure Bataillon cho cuốn sách tiếng nước ngoài hay nhất được dịch ra tiếng Pháp năm 2018. Trước đó, vào năm 2015, Tokarczuk giành giải Kulturhuset International Literary Prize tại Stockholm cho chính tác phẩm The Books of Jacob.

Bìa bản dịch tác phẩm Sách của Jacob của Tokarczuk.

Song, cũng chính những cuốn sách kiệt xuất tạo ra những làn sóng tiếp nhận quá rộng rãi đã khiến lực lượng cánh hữu của Ba Lan trở nên thù địch tác giả và Olga Tokarczuk trở thành mục tiêu của một chiến dịch quấy rối và quấy rối trên internet. Ở Ba Lan, bà từng bị gắn mác 'targowiczanin' - một thuật ngữ cổ cho kẻ phản bội. Trong một cuộc phỏng vấn trên truyền hình sau giải thưởng, Tokarczuk đã làm phẫn nộ những người yêu nước cánh hữu khi nghiêng về tiếng nói dân chủ và phát biểu rằng: trái với hình ảnh bản thân là một người sống sót sau sự áp bức, chính Ba Lan đã thực hiện những hành vi khủng khiếp của thời kì thuộc địa. Sau đó, nhà xuất bản của bà đã phải thuê vệ sĩ trong một thời gian để bảo vệ bà. Tokarczuk từng chia sẻ về điều này: “Tôi đã rất ngây thơ. Tôi nghĩ rằng chúng tôi có thể thảo luận về các khu vực tối trong lịch sử Ba Lan”.

Tuy vậy, Tokarczuk chẳng bao giờ lẩn tránh hiện thực. Bà quan niệm “Hiện thực là một cái gì đó mà chúng ta có thể lĩnh hội từ nhiều góc nhìn – và đây là định nghĩa trước nhất về văn học của tôi”. Do đó, các sáng tác của nhà văn Ba Lan, không chỉ gây tiếng vang bởi ngôn từ hấp dẫn, những quan điểm khác biệt về đạo đức, triết học, những tông màu huyền thoại trong tác phẩm, mà quan trọng hơn, Tokarczuk luôn đối diện với hiện thực bằng mọi giác quan, sự am hiểu, nhạy bén trong các lĩnh vực chính trị, xã hội. Những quan sát của bà về sự liên tục dịch chuyển ở Trung và Đông Âu, vấn đề biên giới, chính trị bất ổn, khám phá nữ quyền, khủng hoảng sinh thái… trở thành chủ đề cấp bánh, thiết yếu trong tác phẩm, đem lại những khả năng mới trong văn học, sản sinh những hình thức độc đáo là chủ nghĩa hiện thực huyền ảo và chủ nghĩa siêu thực – từ Kafka đến Krasznahorkai László tới bản thân Tokarczuk; kêu gọi con người hành động vì chính thân phận của con người. Có thể nói Tokarczuk đã chứng tỏ bản thân là một trong những nhà văn và nhà tư tưởng hàng đầu châu Âu và có “những hành trình vượt qua các ranh giới”, vươn mình ra thế giới.

HIÊN NGỌC dịch tổng hợp