Từ khi qua đời vào năm 1946, Gertrude Stein đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà viết tiểu sử...
Từ khi qua đời vào năm 1946, Gertrude Stein đã trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho các nhà viết tiểu sử, nhưng lại là một thách thức lớn đối với giới phê bình. Sự nổi tiếng của bà là điều không thể phủ nhận, song vị trí của Stein trong văn đàn hiện đại vẫn còn nhiều tranh cãi.
Gertrude Stein thường được nhắc đến như một tâm điểm trong bức tranh văn hóa đầu thế kỉ 20, nơi hội tụ những tên tuổi lớn như họa sĩ Pablo Picasso, triết gia Alfred North Whitehead, cùng các nhà văn Ernest Hemingway và F. Scott Fitzgerald. Theo Stein, Picasso đã cách mạng hóa nghệ thuật thế kỉ 19 theo cách mà bà cũng đã làm với văn chương, thông qua những thử nghiệm táo bạo và không giống ai, rất khác so với sự cách tân của James Joyce, T.S. Eliot hay Virginia Woolf.
Nhà văn Gertrude Stein.
Tác phẩm tiểu sử mới nhất về Stein của Francesca Wade - Gertrude Stein: An Afterlife đã đào sâu vào những góc khuất đời tư và nghệ thuật của bà. Wade từng là tác giả cuốn Square Haunting (2020), viết về năm nữ nhà văn sống tại London giữa hai cuộc chiến tranh. Trong cuốn sách mới, bà mô tả khoảnh khắc Stein ngồi trong xưởng vẽ cũ kĩ của Picasso ở Montmartre như một biểu tượng của sự đồng hiện giữa nghệ thuật và văn học hiện đại. Khi Stein phàn nàn rằng bức chân dung Lập thể mà Picasso vẽ bà không giống thật, ông chỉ nhẹ nhàng đáp: “Rồi sẽ giống thôi”.
Tuy vậy, không phải ai cũng đồng tình với cách Stein nhìn nhận chính mình. Virginia Woolf từng từ chối xuất bản tiểu thuyết The Making of Americans, vì cảm thấy bị "đè bẹp" bởi bản thảo quá đồ sộ. T.S. Eliot thậm chí cảnh báo rằng nếu giới văn chương đi theo con đường mà Stein vạch ra, có thể một “thời đại man rợ” sẽ đến.
Nhưng Wade lại nhìn nhận khác. Bà biến những điểm yếu trong văn phong Stein thành điểm mạnh. Trong tiểu thuyết Melanctha (1909), Stein mô tả cuộc sống của một người phụ nữ lai sống ở một thành phố hư cấu, không nhằm phản ánh hiện thực, mà để “giải phóng ngôn ngữ khỏi mọi quy ước văn học”. Nhà văn Richard Wright từng ca ngợi Stein vì đã khiến “ngôn từ của những người xung quanh tôi trở nên sống động hơn”.
Tập truyện ngắn của Getrude Stein.
Dù giới phê bình vẫn cho rằng Stein là một tác giả khó đọc, ảnh hưởng của bà lên văn học hiện đại là điều không thể phủ nhận. Những truyện ngắn đầu tay của Hemingway trong In Our Time chịu ảnh hưởng rõ rệt từ Stein, đặc biệt ở cách sử dụng từ ngữ lặp lại và tiết chế. William Gass từng gọi văn phong của Stein là “phong cách tiên phong trường tồn”, không chỉ ảnh hưởng đến văn học mà còn đến cả âm nhạc và nghệ thuật, từ John Cage đến các nhà thơ trường phái New York như John Ashbery.
Wade cũng nhấn mạnh vai trò tiên phong của Stein và người bạn đời Alice B. Toklas trong việc mở đường cho sự chấp nhận các mối quan hệ đồng tính nữ. Một số tác phẩm của Stein vẫn giữ sức hút đặc biệt, như Tự truyện của Alice B. Toklas với văn phong đầy thiền tính và Tender Buttons với cách sử dụng ngôn ngữ độc đáo.
Để khắc họa đời sống riêng của Stein, Wade đã dựa vào các cuộc phỏng vấn hiếm hoi mà học giả Leon Katz thực hiện với Toklas vào đầu những năm 1950. Những bản ghi chép này mãi đến sau khi Katz qua đời vào năm 2017 mới được tiếp cận, và Wade là người đầu tiên nghiên cứu chúng ngay trước khi đại dịch COVID-19 khiến thư viện Yale phải đóng cửa.
Tư liệu này hé lộ câu chuyện Stein từng viết một tiểu thuyết về mối tình đồng giới đầu đời với một phụ nữ tên May Bookstaver, điều khiến Toklas, vốn luôn nghĩ mình là mối tình đầu của Stein, vô cùng phẫn nộ. Toklas đã giận dỗi trong suốt một năm rưỡi, cho đến khi Stein phải đe dọa chấm dứt mối quan hệ nếu chuyện này tiếp diễn. Cuối cùng, Stein xóa hầu hết từ “May” (vừa là tên riêng, vừa mang nghĩa "có thể") ra khỏi bài thơ mình đang viết và Toklas không bao giờ nhắc đến cái tên đó nữa.
Hiếm có nhà văn nào như Stein, vừa cá tính, vừa luôn ý thức rõ về sự hấp dẫn của chính mình. Trong Tự truyện của Alice B. Toklas, bà viết một cách chân thành về những khúc mắc trong đời sống và sự nghiệp. Cuốn sách giống như một câu chuyện cổ tích, nhưng đồng thời khẳng định rằng không ai thực sự là một cá thể độc lập mà mỗi tác phẩm đều là kết quả của một mối quan hệ gắn bó. Theo cách đó, nghệ thuật không thể tách rời khỏi đời sống thân mật và riêng tư.
Tuy nhiên, Stein cũng từng dính líu đến những tranh cãi chính trị. Một người bạn thân và người tổ chức chuyến đi Mĩ cho Stein và Bernard Faÿ từng là giám đốc Thư viện Quốc gia Pháp dưới chế độ Vichy thân Đức. Faÿ đã khiến gần 1.000 người bị đưa vào trại tập trung, vì những hoạt động chống Hội Tam Điểm. Trong thời gian đó, Stein với quan điểm chính trị phức tạp và gây tranh cãi đã đồng ý dịch một số bài phát biểu của Pétain sang tiếng Anh, có thể là theo lời khuyên của Faÿ.
Sau chiến tranh, Faÿ bị kết án tù chung thân, trong khi Stein và Toklas được Faÿ giúp giữ lại bộ sưu tập tranh quý ở Paris. Toklas thậm chí còn bán tranh Picasso để giúp Faÿ trốn thoát sang Thụy Sĩ - điều khiến danh tiếng của Stein bị tổn hại ít nhiều.
Wade, khi lí giải hành động này, nhấn mạnh vào hoàn cảnh đầy rủi ro của một phụ nữ đồng tính gốc Do Thái sống tại Pháp thời chiến. Bà viết: “Điều chắc chắn duy nhất là Stein đã phải đưa ra những quyết định đầy hoang mang và sợ hãi”. Nhưng hơn hết, Stein vẫn luôn gửi đi một thông điệp mạnh mẽ: “Cần có lòng dũng cảm để trở nên can đảm.” Và trong cả đời sống lẫn văn học, Gertrude Stein chính là hiện thân cho tinh thần đó - một tinh thần mà lịch sử không thể làm ngơ.
NGÔ THUẬN PHÁT dịch từ New York Times