Phiêu lưu CHỮ
Đọc “tôi” bên bến lạ là tập hợp một lượng bài tiểu luận - phê bình của Đoàn Cầm Thi về văn học Việt Nam đương đại, đã đăng tải trên các diễn đàn văn học trong và ngoài nước. (HOÀNG ĐĂNG KHOA)
(Đọc Đọc “tôi” bên bến lạ, Đoàn Cầm Thi, Nxb Hội Nhà văn và Nhã Nam, 2016)
. HOÀNG ĐĂNG KHOA
Đọc “tôi” bên bến lạ là tập hợp một lượng bài tiểu luận - phê bình của Đoàn Cầm Thi về văn học Việt Nam đương đại, đã đăng tải trên các diễn đàn văn học trong và ngoài nước. Ở đầu cuốn sách của mình, nhà phê bình “dẫn lộ”: “Hai chữ bến lạ, nợ Đặng Đình Hưng, gợi lên vị trí mà tôi chọn khi đọc văn chương Việt: là kẻ lạ trong ngôn ngữ của mình, theo cách nói của Gilles Deleuze. Đến với văn học Pháp trước, tôi coi văn học Việt vừa là khám phá vừa là tìm về. Sử dụng những kiến thức và phương pháp có được từ bên ngoài để khảo sát cái bên trong. Đọc những tác phẩm viết bằng ngôn ngữ mẹ đẻ, tôi vừa quen vừa lạ. Như có lúc bạn đi lạc trong thành phố quê hương…” (tr. 7).
Với tâm thế như vậy, cuốn sách của Đoàn Cầm Thi đã “lập biên bản” (chữ dùng của nhà phê bình Inrasara) một cách hứng khởi cho sự trở lại và bùng nổ ngoạn mục của những cái “tôi”, cả hư cấu cả phi hư cấu, trong các tác phẩm văn chương đương đại Việt được công bố từ Đổi mới đến hôm nay, của các tác giả từ hải ngoại đến trong nước: Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh, Nguyễn Minh Châu, Trần Dần, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Việt Hà, Tạ Duy Anh, Trần Vũ, Đỗ Kh, Thuận, Phong Điệp, Đặng Thùy Trâm, Vũ Đình Giang, Phan Hồn Nhiên, Phan Việt… Người Việt vốn dĩ luôn che giấu, đậy điệm, lấp liếm “sự thật” của cá nhân, khi “sự thật” đó có vẻ trái đạo, vô luân, chiếu theo bài dạy của Khổng giáo. Hôm nay, sự trương nở, rợp kín của những cái “tôi” mang “khát vọng thành thực” và hiện thực hóa không khoan nhượng khát vọng đó trên từng trang sách, phản ánh cùng lúc những thay đổi của xã hội Việt Nam và những hăm hở, quyết liệt của văn chương Việt trong việc đi tìm một hệ giá trị thẩm mĩ mới.
Đọc “tôi” bên bến lạ đã nhắm chọn những tác phẩm độc đáo, “lạ”, bộn bề nhất và cả phức tạp, trừu tượng, mơ hồ nhất để soi ngắm từng con chữ, bóc tách, lẩy ra từng thủ pháp, từng kí hiệu ngôn ngữ rồi gọi tên chúng, truy nguyên “tính tất yếu”, “tính quan niệm” của chúng, truy “bản đồ mĩ học” của tác phẩm, dò những chìa khóa được đặt ở chế độ ẩn nhằm mở thông vào tác phẩm. Để rồi vỡ lẽ đầy khoái thú: “Chữ không chỉ dùng để tải ý, nó không chỉ có nghĩa, mà còn có âm thanh, nhạc điệu. Mỗi con chữ có một cuộc sống riêng, một bí mật riêng, một phiêu lưu riêng” (tr. 42). Hay, văn Việt hôm nay là cuộc phiêu lưu của những cái “tôi” phản anh hùng, vô căn cước, phi bản thể - những cái tôi-hậu-hiện-đại. Đó có thể là một cái “tôi” không cá tính, không chân lí, phi-anh-hùng thời hậu chiến của nhân vật xưng “tôi” - con trai ông tướng trong truyện ngắn Tướng về hưu của Nguyễn Huy Thiệp. Đó có thể là những cái “tôi” bản năng dục tính (lệch chuẩn), bất định và bất an, hoài nghi chính sự tồn tại của mình, giữa một thế giới trừu tượng và duy mĩ, trong tiểu thuyết Song song của Vũ Đình Giang. Đó có thể là những cái “tôi” thời toàn cầu hóa, bay xuyên lục địa, đẹp, cô đơn, trống rỗng và lạnh như những con “ngựa thép” trong tiểu thuyết Ngựa thép của Phan Hồn Nhiên… Những cái “tôi” không độc nhất cũng không đồng nhất. Đầy ám ảnh.
Có những “sự thật” mà Đọc “tôi” bên bến lạ trưng ra, ban đầu có thể vượt ngưỡng tiếp nhận của một bộ phận người đọc, nhưng khi bình tâm, chắc hẳn họ sẽ tin và chấp nhận, bởi đó là sự thật của văn bản tác phẩm, sự thật của nhân vật, sự thật của đời sống này. Tuy nhiên, nhà phê bình cũng chỉ là một chủ thể đọc, nhiều giới hạn và không thể kháng cự, khống chế được phần chủ quan, mà “sự thật” là một phạm trù đầy tính nhòe mờ và bất định, sắc sắc không không, cho nên kết quả đọc của họ đôi khi có thể không nhận được nhiều đồng tình, chia sẻ. Chẳng hạn như người viết bài này, sau rất nhiều lưỡng lự, đã không hoàn toàn gặp gỡ, chia sẻ với Đoàn Cầm Thi khi cùng đọc Mình và họ của Nguyễn Bình Phương, hay Những ngày thơ ấu của Nguyên Hồng. Tác giả Đọc “tôi” bên bến lạ cho rằng, mạch ngầm sâu nhất, ám ảnh nhất, còn đọng lại trong mỗi người đọc sau khi đọc Mình và họ chính là “mĩ cảm của bạo lực” (tr. 133), là “một nguồn mĩ cảm đặc biệt” (tr. 135) do bạo lực tạo ra. Người viết bài này lại đọc thấy mạch ngầm sâu nhất, làm nên tầm cao tư tưởng của Mình và họ chính là một cách kiến giải và cảnh báo (ra vẻ tỉnh bơ, ráo hoảnh) về căn nguyên và hệ quả của bạo lực ăn sâu cắm rễ trong thực thể Việt. Cũng vậy, người viết bài này không đọc thấy ở Những ngày thơ ấu tình yêu mà tác giả cuốn tự truyện này dành cho người mẹ của mình là “một tình yêu tuyệt đối, nhục cảm, khó thổ lộ, gần với loạn luân” (tr. 266), như cách tác giả Đọc “tôi” bên bến lạ đã đọc ra. Lí thuyết công cụ “mặc cảm Oedipe” của Freud đã tỏ ra khá vừa khuôn khi đem ráp vào cái sự ghét cha yêu mẹ của cậu bé Hồng trong cuốn tự truyện nổi tiếng nói trên. Nhưng, nếu “tình yêu tuyệt đối, nhục cảm” mà cậu bé Hồng dành cho người mẹ là có thật, thì theo lẽ thông thường phải đi kèm với tình cảm ghen tuông, khát vọng độc chiếm. Cho dù tác giả Đọc “tôi” bên bến lạ cố thuyết phục, rằng sự yêu ghét ở cậu bé Hồng “không theo quy luật nào”, thì người viết bài này cũng rất khó hình dung và chấp nhận được cái “sự thật” là cậu bé Hồng một mặt dành “tình yêu tuyệt đối, nhục cảm, gần với loạn luân” cho người mẹ, mặt khác lại đi “si mê”, “ngưỡng mộ” (tr. 267) người tình của mẹ, và “chỉ với hai dòng”, tác giả Những ngày thơ ấu đã “mô tả cuộc đối mặt giữa mẹ và người tình” bằng “một trong những tứ văn đẹp nhất về tình yêu trong văn học Việt Nam” (tr. 268)… Biết làm sao được, vì như đã nói, tác phẩm văn chương luôn lắng nghe, chấp nhận mọi cách đọc, tôn trọng quyền dân chủ của cộng đồng diễn giải, nhờ thế nó luôn quyến rũ, bởi luôn ở chế độ mở, dang dở, không hoàn kết.
Những đối tượng được chọn và khảo sát trong Đọc “tôi” bên bến lạ chỉ là một phần trong rất nhiều thí dụ về tính phong nhiêu, phức tạp của văn chương Việt đương đại. Những chủ thể viết nỗ lực phá vỡ đường biên thể loại. Họ cố tình làm đảo lộn các cặp phạm trù hư cấu - phi hư cấu, thực - ảo. Họ đề xuất định nghĩa mới về cái đẹp, làm lung lay và bất an các quan điểm thẩm mĩ sẵn có. Họ đóng lên văn học dấu ấn của thế hệ và thời đại mà họ thuộc về. Họ ươm những cái mầm, cho tương lai. Trong một vài trường hợp, các nhà văn đã “chứng tỏ một khả năng tưởng tượng phi thường, cho văn học thành một nghệ thuật tung hỏa mù, đánh lộn sòng. Dường như với họ, trước khi là một nhu cầu, một nhiệm vụ, một giải thoát, một thách thức, viết là một cuộc chơi, một trò ảo thuật, đôi khi là một màn hài kịch” (tr. 105). Họ “viết như một ám ảnh, một thao tác, một thử nghiệm, một bí ẩn, một mục đích - cuối cùng và duy nhất” (tr. 154 - 155). Họ viết để nhập quốc tịch cho mình tại lãnh thổ văn chương, bởi nói như Cao Hành Kiện, “quốc tịch của nhà văn, chính là văn học”. Số phận, lịch sử tiếp nhận những hiện tượng văn học này buộc người ta từ bỏ cách diễn giải thụ động, dễ dãi, giản lược. Đọc “tôi” bên bến lạ khẳng định tính độc lập của nghệ sĩ trong sáng tác, tính tự do của công chúng trong hấp thụ thẩm mĩ. Đồng hành cùng cuộc phiêu lưu chữ của tác giả cuốn sách này, người đọc được trải nghiệm khoái cảm thưởng ngoạn thẩm mĩ, được khai phóng. Thì ra, không có văn bản tác phẩm nào là bất khả giải, chỉ có sự đọc của chủ thể đọc đôi khi chưa tiến hóa kịp so với sự viết của chủ thể viết mà thôi.
Đọc “tôi” bên bến lạ đã gọi tên và cổ súy một cách nồng nhiệt, hào sảng cho nỗ lực thám hiểm, kiến tạo những “bến lạ”, những khả thể văn chương của những cái “tôi” đứng hẳn về phía mới, thích phiêu lưu cùng/trong chữ. Và đến lượt mình, tác giả cuốn sách cũng đã tự trình hiện mãn nhãn một cái “tôi” như thế
H.Đ.K