TRẦN THỊ TRÂM
Theo quan sát sơ bộ của chúng tôi, âm nhạc dân gian truyền thống hiện đang vận động, phát triển theo hai xu hướng sau:
Thứ nhất, dân tộc hóa ca khúc Việt Nam đương đại bằng cách đưa chất liệu dân gian vào những bài hát tân nhạc làm cho các tác phẩm này trở nên sâu lắng và mang đậm hồn cốt dân tộc. Đây là hướng được hình thành rất sớm và đã đạt được nhiều thành tựu.
Thứ hai, quốc tế hóa, hiện đại hóa những giá trị dân ca cổ truyền bằng cách đưa những yếu tố âm nhạc đương đại vào làm cho các tác phẩm dân gian trở nên trẻ trung, mới lạ, hấp dẫn, phù hợp với cách cảm, cách nghĩ và tầm đón đợi của giới trẻ. Đây là hướng đang phát triển mạnh mẽ.
Trong bài viết này, chúng tôi chỉ đi vào tìm hiểu xu hướng thứ hai - xu hướng vận động và phát triển của âm nhạc dân gian truyền thống theo chiều hướng hiện đại hóa. Xu hướng này tuy chỉ mới xuất hiện vào đầu thế kỉ XXI nhưng đã nhanh chóng tạo nên những đột phá lớn, bước đầu đã tạo ra một quan niệm mĩ học mới, một cách làm nhạc mới cùng một cách cảm thụ âm nhạc dân gian mới.
Có lẽ, quá trình giao lưu, hội nhập đã đủ để giới trẻ ngộ ra rằng văn hóa luôn gắn với sự phát triển, chỉ có giao lưu mới phát triển, nhưng để hội nhập mà không hòa tan, đổi mới mà vẫn giữ được bản sắc dân tộc thì trở về với văn hóa mẹ là con đường “duy nhất đúng”. Thực tế cho thấy không ít nghệ sĩ thuộc thế hệ Gen Z đã chọn cách trở về với cội nguồn dân tộc. Nhưng khác với những thế hệ cha anh, với một tư duy âm nhạc hiện đại, người trẻ có cách đi riêng. Họ hiểu rằng nền văn hóa hiện đại là nền văn hóa đa sắc, mang tính giải trí và tính sáng tạo cao. Nền văn hóa đó chỉ có thể hình thành bởi sự gặp gỡ giữa văn hóa dân gian và bác học, văn hóa phương Đông và phương Tây; giữa văn hóa các dân tộc, vùng miền; giữa văn hóa nghe - nhìn; giữa các thế hệ nghệ sĩ; giữa những giá trị truyền thống của dân tộc với những yếu tố tinh hoa tiếp nhận từ bên ngoài... Từ đó họ đã cố gắng mở rộng biên độ sáng tạo, đã khéo léo, linh hoạt pha trộn âm nhạc dân gian truyền thống với những yếu tố mới lạ của thời đại một cách thông minh, nhằm tạo nên những tác phẩm âm nhạc độc đáo, có tính thị giác cao, đậm chất nghệ thuật đương đại.
Có thể kể đến những nghệ sĩ từng tạo cơn sốt trong âm nhạc khi biết kết hợp ưu thế của các loại hình, các thế hệ. Ví dụ: kết hợp hai thế hệ trong tiết mục Xẩm Thập Ân của Hoài Lâm và nghệ nhân Hà Thị Cầu; Xuân Hinh đọc rap cùng Tuấn Cry trong Bắc Bling; kết hợp xẩm của Việt Nam với với rap + edm; kết hợp xẩm với hát văn, xoan, chèo, quan họ, nhạc trẻ… (nhóm của Hà Mio); kết hợp đàn nhị với pop, rock của nghệ sĩ Dương Thùy Anh cùng với nhóm Cỏ Lạ; kết hợp đàn bầu với dàn nhạc đương đại của NSƯT Nguyễn Quang Hưng…
Người thành công và giữ vai trò khởi xướng, tạo ra làn sóng trẻ mạnh mẽ với những bản hit đình đám là ca sĩ Hoàng Thùy Linh cùng nhóm nhà sản xuất nhạc DTAP (tên gọi nhóm nhạc sĩ - nhà sản xuất âm nhạc trẻ người Việt, nổi bật với phong cách sáng tác kết hợp giữa âm nhạc dân gian Việt Nam và âm nhạc hiện đại như pop, R&B, EDM…) của nhạc sĩ Hồ Hoài Anh. Bằng cách kết hợp nhạc điện tử hiện đại với chất liệu văn hóa dân gian truyền thống, Hoàng Thùy Linh đã nhanh chóng tạo ra xu hướng mới vào cuối năm 2019 và đầu những năm 2020. Hướng đi này đã giúp âm nhạc của cô bùng nổ ngoạn mục. Năm 2019 Linh cho ra đời bốn MV đình đám: Để Mị nói cho mà nghe, Tứ phủ, Kẻ cắp bà già, Duyên âm. Năm 2022 cô tiếp tục cho ra mắt khán giả Gieo quẻ, See tình. See tình do nhạc sĩ Đoàn Minh Vũ sáng tác, mang phong cách pop hiện đại nhưng lại đậm âm hưởng dân gian Nam Bộ. Tác phẩm để anh chàng bán chiếu miền Tây gặp và yêu nàng tiên cá giữa không gian là cánh đồng Nam Bộ với những cánh cò trắng muốt chao liệng mà nhạc điệu, ca từ trẻ trung với những tiếng đệm dễ thương, mang hơi thở cuộc sống hiện đại: Uầy uầy quay quay/ Anh có bùa gì để em say/ Giây phút em gặp anh là em biết em si tình/ Tình tình tình tang tang tính/ Tang tình tình tình tang tính tang. Thông điệp hãy yêu nhau đi đừng ngại của ca khúc đã lan tỏa tới nhiều quốc gia trên thế giới. Bài hát gây ấn tượng mạnh với giai điệu bắt tai, hình ảnh bắt mắt, ca từ dí dỏm và vũ đạo độc đáo nên nhanh chóng trở thành hiện tượng xã hội - siêu hit viral đình đám được các bạn trẻ nhiều nước châu Á và các nước như Brazil, Thổ Nhĩ Kỳ, Anh, Mĩ… nhảy, cover.
Cùng xu hướng này phải kể đến Thị Màu (ra mắt ngày 22/3/2024) của Hòa Minzy, nhạc Nguyễn Hoàng Phong, producer Masew. MV ca nhạc mang đậm chất dân gian đương đại được lấy cảm hứng từ nhân vật Thị Màu - một vai nữ lệch nổi tiếng trong vở chèo cổ Quan Âm Thị Kính: Ối làng nước ơi! Chiềng làng chiềng chạ/ Thượng hạ tây đông/ Tự xưng em là Thị Màu/ Í là con gái Phú ông/ Tuổi em chứ còn bé lắm/ Cũng chưa đến trăng rằm/ Ơ này chị em ơi?/ Nay tư, mai đã mười lăm/ Ai muốn ăn oản/ Thì lên chùa chùa với em/ Này thày tiểu ơi/ Em là Thị Màu/ Em không biết đâu/ Em cứ bắt đền/ Gọi mẹ thưa cha/ Ăn vạ cả làng/ Cho em lấy chàng/ Tình tang tang tình tình tang. MV này có tới hàng triệu lượt xem nhờ có sự kết hợp một cách tinh tế giữa chèo truyền thống với nhạc điện tử đương đại và giai điệu êm ái. Trang phục thiên về áo tứ thân được cách tân: yếm đào buông lơi, váy phồng trẻ trung rực rỡ. MV được quay giữa phố cổ Hà Nội, với kĩ thuật ánh sáng tốt nên đã tạo dựng một không gian huyền ảo, đẹp mắt. Ca khúc được cộng đồng yêu nhạc đánh giá cao cả về giọng hát, hình ảnh, thông điệp nghệ thuật. Nó cho thấy sự đầu tư nghiêm túc của Hòa Minzy với dòng nhạc mang yếu tố dân gian.
Chỉ sau một năm, ngày 1/3/2025, Hòa Minzy lại công bố MV Bắc Bling (do Tuấn Cry sáng tác) với sự đầu tư kĩ lưỡng hơn rất nhiều. Tác phẩm dày đặc chất liệu dân gian vùng Kinh Bắc, kết hợp đọc rap, hát chế, nói vần vè và ngôn ngữ đời sống (tay chơi, lên đồ, local - tiếng Anh)… Hình ảnh rất chỉn chu, trang phục đẹp mang màu sắc dân gian mà hiện đại, lối biểu diễn độc đáo. Cùng biểu diễn với Hòa Minzy có đông đảo bà con nông dân làng Lạc Xá, có Tuấn Cry đọc rap cùng vua hài làng chèo Bắc Bộ Xuân Hinh, có người đọc thơ bên cạnh người đọc nhạc chế, có đàn bầu, sáo trúc, đàn nhị… hòa tấu cùng dàn nhạc điện tử. Ở đây có sự gặp gỡ giữa các dòng văn hóa, giữa nhiều phong cách: dân gian và bác học, dân tộc và quốc tế, truyền thống và hiện đại, nghiêm trang và hài hước… Đúng là cả một tập thể sáng tạo. Tất cả làm nên một tác phẩm có giá trị. Bắc Bling ngoài ý nghĩa giải trí còn có giá trị văn hóa cao. Toát ra từ MV này là tình yêu, niềm tự hào về mảnh đất Kinh Bắc địa linh nhân kiệt, giàu bản sắc văn hóa và con người Bắc Ninh mến khách trọng tình. Bài hát nghe rất thời thượng mà vẫn dân tộc nên ngay lập tức gây bão trên mạng xã hội. Khắp nơi, đủ mọi lứa tuổi yêu thích, thuộc rồi hát và nhảy múa theo Bắc Bling.
Một ví dụ đắt giá khác là tiết mục Trống cơmcủa Nhà Sao sáng - nhóm anh tài Tự Long, Cường Seven, Soo bin. Đây là ca khúc thành công nhất của chương trình Anh trai vượt ngàn chông gai. Độ sáng tạo thể hiện rõ nhất ở màn kết hợp giữa những nét truyền thống và hiện đại. Nhóm nhạc đã làm mới tới 50% bản nhạc gốc nhưng vẫn giữ trọn vẹn làn điệu dân ca quen thuộc. Nhiều người phải òa lên kinh ngạc khi thấy đàn bầu có thể nổi bật trên nền nhạc remix, hát chèo có thể kết hợp với hát tình ca hiện đại (NSND Thu Huyền ngồi võng hát làn điệu chèo cổ Đào liễu)… Những giá trị văn hóa thân thuộc được thổi hồn thời đại mang một đời sống tinh thần mới lạ. Không chỉ giai điệu bắt tai, cách dàn dựng cũng là điểm nhấn giúp tiết mục càng thêm bắt mắt. Kết cấu bài hát có nhiều sáng tạo nên vẫn tạo nên một tổng thể hoàn chỉnh. Cả bài liên kết với nhau bằng tiếng nhạc cụ dân tộc ở phần nền như đàn tranh, trống đế, chập cheng… Phần mở đầu nhẹ nhàng, tiết tấu tạo chất thơ, điệp khúc sôi nổi, phần kết bùng nổ dồn dập tiếng trống canh và đàn bầu tạo cảm giác hào hùng. Vì thế, Trống cơmlà một tiết mục chiếm được cảm tình của đông đảo khán giả. Nhiều người phải ồ lên kinh ngạc vì chúng ra đời đúng thời điểm, ý tưởng sáng tạo, được chuẩn bị kĩ càng, lại được trình diễn bởi ba anh tài, ba ngôi sao, mỗi người một màu làm người xem mãn nhãn, từ đó giúp các bạn trẻ nhận ra nhạc truyền thống có thể làm hay đến vậy…
Rất cần phải kể đến cả loạt MV tạo hiệu ứng và lan truyền mạnh mẽ của cô bé thần đồng dân ca Phương Mỹ Chi: Quê em mùa nước lũ, Bà Năm, Cò lả, Chiếc áo bà ba, Áo mới Cà Mau, Mẹ tôi… Những khúc ca này đã giúp cô góp phần đổi mới và đưa dân ca Nam Bộ tới khán giả cả nước. Và điều cần nhấn mạnh là chính nguồn sáng dân gian đã giúp cô thành công nối tiếp thành công.
Vừa mới đây, khi là đại diện Việt Nam tham gia cuộc thi âm nhạc quốc tế Sing! Asia 2025 tổ chức tại Trung Quốc, Phương Mỹ Chi đã có thành công rất lớn. Trong khi phần lớn thí sinh lựa chọn những bản pop hiện đại thì Phương Mỹ Chi lại mang đến một mảng màu khác biệt, bình dị, sâu lắng, đậm hồn dân tộc. Hiểu rõ tiêu chí của cuộc thi là đề cao bản sắc và khả năng sáng tạo trong âm nhạc nên vòng ngoài, cô biểu diễn bài hát Buôn trăng được lấy cảm hứng từ Đây thôn Vĩ Dạ của Hàn Mặc Tử, phần cuối kết hợp với Vovinam. Hai vòng tiếp theo cô đã chọn Rock Hạt gạo, rồi Mashup Lí Bắc Bộ (Bà còng đi chợ trời mưa, Lí cây đa, Bà Rằng bà Rí, Đẩy xe bò) kết hợp điệu múa dân gian Trống cơm. Vòng tứ kết, cô chọn Bóng phù hoa, lấy cảm hứng từ Người con gái Nam Xương của Nguyễn Dữ có sử dụng cây đàn cò Việt Nam. Với sự lựa chọn thông minh và nền tảng văn hóa dân gian vững chắc, phần trình diễn của cô đã lọt vào top ba xu hướng thịnh hành trên youtube. Những tác phẩm âm nhạc xuất sắc của Phương Mỹ Chi đã làm rạng danh âm nhạc Việt Nam khi vượt qua hàng loạt đối thủ quốc tế, khẳng định bản sắc dân tộc trong một sân chơi toàn cầu.
Thắng lợi vang dội của cô gái dân ca Phương Mỹ Chi năm 2025 trên thị trường âm nhạc khu vực và quốc tế càng cho thấy, muốn đổi mới âm nhạc truyền thống, ngoài kiến thức âm nhạc hiện đại, ngoài khát khao đổi mới, điều tiên quyết là phải có hiểu biết sâu sắc về văn hóa dân tộc và văn hóa nhân loại. Như vậy trong thời đại 4.0 có một hướng đổi mới âm nhạc dân tộc đạt hiệu quả cao là đi đến tận cùng dân tộc để gặp nhân loại. Âm nhạc Việt thời đại toàn cầu = âm nhạc Việt truyền thống + tinh hoa âm nhạc nhân loại. Nhưng không được quên rằng, để đưa những tác phẩm văn hóa dân gian lên một tầm cao mới thì việc sử dụng chất liệu dân gian và những yếu tố âm nhạc đương đại phải có lựa chọn kĩ càng cho phù hợp, tránh khiên cưỡng.
T.T.T