. BÙI THANH TRUYỀN - HOÀNG THẠCH SƠN
Công cuộc Đổi mới (1986) do Đảng khởi xướng đã làm thay đổi diện mạo đất nước trên nhiều phương diện, trong đó có văn học nghệ thuật. Tinh thần đổi mới và giao lưu văn hóa đã làm cho hoạt động văn hóa nghệ thuật nói chung, đời sống văn học nói riêng trở nên phong phú, đa dạng và sôi nổi. Trên văn đàn, các thể loại tiểu thuyết đua nhau nở rộ, trong đó, sự xuất hiện của dòng tình báo, phản gián là một hiện tượng đáng chú ý. Có thể kể đến hàng loạt tiểu thuyết tình báo, phản gián nổi tiếng như Ván bài lật ngửa của Nguyễn Trương Thiên Lý, Câu lạc bộ chính khách của Lê Tri Kỷ, Ông cố vấn của Hữu Mai, Sao đen của Triệu Huấn, Điệp viên giữa sa mạc lửa của Nhị Hồ... Trong số này, có tác phẩm đã được dịch ra nhiều thứ tiếng, được chuyển thể thành phim, trở thành đỉnh cao của điện ảnh cách mạng như Ông cố vấn, Ván bài lật ngửa…
Tiểu thuyết nói chung, tiểu thuyết trinh thám nói riêng đều có yếu tố hư cấu. Không có hư cấu không thành tiểu thuyết. Tuy nhiên, trong một số tiểu thuyết tình báo, phản gián Việt Nam yếu tố hư cấu lại rất ít, thậm chí phi hư cấu. Nhiều tiểu thuyết xây dựng cốt truyện, sự kiện, nhân vật đều dựa trên những cứ liệu lịch sử có thật. Nguyễn Thị Lợi trong Câu lạc bộ chính khách được lấy từ nguyên mẫu nữ anh hùng Nguyễn Thị Lợi (Tổ điệp báo A13). Nguyễn Thành Luân trong tiểu thuyết Ván bài lật ngửa lấy từ nguyên mẫu Anh hùng Lực lượng vũ trang Phạm Ngọc Thảo. Hai Lâm trong Ông tướng tình báo và hai bà vợ có nguyên mẫu là Anh hùng Lực lượng vũ trang Đặng Trần Đức. Hai Long trong tiểu thuyết Ông cố vấn của Hữu Mai lấy nguyên mẫu từ Thiếu tướng Vũ Ngọc Nhạ. Nguyên mẫu của nhân vật Lê Nguyên Vũ trong tiểu thuyết Điệp viên giữa sa mạc lửa là Anh hùng Lực lượng vũ trang Lê Hữu Thúy. Điều này làm cho các tiểu thuyết tình báo, phản gián Việt Nam trở nên chân thực và hấp dẫn đối với độc giả.
Viết tiểu thuyết hay đã khó, viết tiểu thuyết tình báo, phản gián hay lại càng khó. Tình báo là một nghề đặc biệt. Nó đặc biệt trong việc lựa chọn điệp viên, tổ chức huấn luyện, cách thức xâm nhập vào hàng ngũ địch, bí mật trong hành động, thành thạo ngoại ngữ và các kĩ năng nhận biết trong sử dụng phương tiện, nghiệp vụ tình báo, khả năng chịu đựng… Do đó nếu không có kiến thức, kinh nghiệm thì không thể viết được. Qua nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy nhiều tác giả tiểu thuyết tình báo, phản gián đều hoạt động trong ngành an ninh, trực tiếp hoặc gián tiếp tham gia công tác tình báo, phản gián, phá các vụ án gián điệp như các nhà văn: Hữu Mai, Lê Tri Kỷ, Đặng Thanh, Nguyễn Trần Thiết, Triệu Huấn, Nguyễn Trương Thiên Lý… Kinh nghiệm dày dặn, phong phú của những nhà văn từng tham chiến đã tạo nên sự thành công cho tác phẩm. Và trong những tác phẩm, các nhà văn đã dày công xây dựng nên hình ảnh người chiến sĩ tình báo, phản gián với những phẩm chất tiêu biểu:
Thứ nhất, lòng yêu nước nồng nàn. Lòng yêu nước là nhân tố cốt lõi hình thành lí tưởng cách mạng, bồi đắp bản lĩnh chính trị để nhân vật Văn Hoàng và Trúc Lâm trong Câu lạc bộ chính khách của Lê Tri Kỷ dũng cảm luồn sâu vào hàng ngũ kẻ thù. Tổ điệp báo của các anh đã phá tan các âm mưu, kế hoạch quân địch và cho nổ tung chiến hạm Amyot d`Invill của Pháp đậu ngoài khơi biển Đồ Sơn - Hải Phòng. Chính lòng yêu nước đã tiếp thêm sức mạnh cho nhân vật Hai Long trong tiểu thuyết Ông cố vấn tiếp tục lên đường chiến đấu. Đôi vợ chồng trẻ không thể ngờ rằng mãi tới gần hai mươi năm sau họ mới có cơ hội trở về quê hương. Nguyễn Thanh Bình (Hai Lâm) trong tiểu thuyết Ông tướng có hai bà vợ là một chiến sĩ tình báo, anh cũng đã có vợ và con. Thực hiện nhiệm vụ cách mạng, Hai Lâm đã phải cách xa vợ con lên tàu vào Nam chiến đấu. Trước lúc lên tàu vào miền Nam, Nguyễn Thanh Bình đã nói với vợ anh: “Theo Hiệp định Giơ-ne-vơ thì sẽ có Tổng tuyển cử. Khi nhà nước thống nhất rồi, anh sẽ hất “tấm bình phong” ra rìa, anh sẽ trở về với em và các con”. Cả hai vợ chồng anh cũng không thể ngờ hai mươi năm sau họ mới được gặp nhau.
Thứ hai, lòng dũng cảm và những năng lực đặc biệt vượt trội. Nguyễn Thanh Bình trong Ông tướng tình báo và hai bà vợ là nhân vật có đủ những phẩm chất trên. Với vỏ bọc được tạo sẵn cùng vẻ đẹp về ngoại hình, sự hào hoa, tài năng và phép lịch sự của một trí thức, Nguyễn Thanh Bình đã luồn sâu, leo cao trong hàng ngũ quân địch, lấy được nhiều tài liệu quan trọng. Trong Ông cố vấn, nhân vật Hai Long bất ngờ bị bắt và giam lỏng tại trại Toà Khâm, Huế. Để thoát khỏi nhà tù, anh đã bình tĩnh tạo cho mình thói quen sinh hoạt của “một người ngoan đạo”. Nhờ nắm bắt tình hình và đưa ra những quyết định đúng đắn, anh đã thoát khỏi nanh vuốt Ngô Đình Cẩn. Từ tờ trình về bốn nguy cơ đối với chế độ, từ việc bắc chiếc cầu nối giữa họ Ngô với Phát Diệm, Hai Long được Ngô Đình Nhu tin dùng, trở thành cố vấn của hai đời tổng thống, trở thành người chỉ huy cụm tình báo A22 huyền thoại. Với năng lực ghi nhớ siêu phàm, anh đã sao chép chính xác các tài liệu mật lấy được từ văn phòng tổng thống, từ tòa đại sứ Mĩ, từ Tòa thánh… Nhờ đó những kế hoạch chiến lược của chính quyền Sài Gòn và Mĩ đều bị ta làm cho phá sản.
Trong tiểu thuyết Ván bài lật ngửa, người đọc sẽ rất khó quên chi tiết Nguyễn Thành Luân mượn tay Lại Văn Sang để loại bỏ Sáu Thưng. Sáu Thưng là đại đội phó của Luân vào những năm 1952, anh ta là chuyên trách đặc công thủy. Nhưng vì vô tổ chức, vô kỉ luật nên Sáu Thưng bị chi bộ khai trừ ra khỏi Đảng. Điều hết sức nguy hiểm là Sáu Thưng đã phản bội và biết rõ bí mật của Nguyễn Thành Luân. Làm cách nào để loại trừ hắn? Đang tìm giải đáp cho bài toán về Sáu Thưng thì hắn tìm đến Luân, hắn thẳng thừng lật bài ngửa: “Ông giấu tất cả mọi người… ông đừng giả bộ… ông đâu có lạ gì về bản lí lịch mà ông khai rằng đến 99% sự thật, cốt để che một điều gian dối. Rất tiếc, tôi là người biết được điều gian dối đó. Tôi có thể bán bí mật của ông”. Trong tình thế khẩn cấp đó, Nguyễn Thành Luân đã rất thông minh đáp ứng yêu cầu Sáu Thưng, đồng thời giăng bẫy tạo ra những chứng cứ nhằm mượn tay Lại Văn Sang diệt trừ tên phản bội Sáu Thưng.
Thứ ba, tài năng. Tài năng là một phẩm giá cực kì quan trọng đối với các điệp viên. Hầu hết điệp viên trên thế giới đều có những tài năng rất đặc biệt như James Bond của Fleming; đại tá Stirlitz trong 17 khoảnh khắc mùa xuân của Yulian Semenov; thiếu tá Hen-rích Phôn Gôn-rinh trong Nam tước Phôn Gôn-rinh của Yuri Mikhailik. Trong các tiểu thuyết tình báo, phản gián Việt Nam, yếu tố tài năng và sự tinh tế của chiến sĩ tình báo cũng được các tác giả thể hiện khá thành công. Nguyễn Thành Luân trong Ván bài lật ngửa là một điển hình tiêu biểu. Chi tiết Nguyễn Thành Luân thể hiện tài bắn súng tại nhà riêng của Lại Văn Sang là một chi tiết đặc sắc. Trong buổi dạ tiệc có đông đủ thành phần tướng lĩnh, vợ chồng Ngô Đình Nhu và Luân, một màn thi tài đã diễn ra. Sau khi hai tên tình báo Mĩ và Pháp lên thể hiện tài bắn súng và được mọi người thán phục vỗ tay rào rào, Lại Văn Sang đã giới thiệu Luân lên sân khấu. Trước nhiều con mắt chờ đợi, Luân bất đắc dĩ phải bước lên: “Luân hít một hơi nâng khẩu Walter và bóp cò. Đóm lửa ở hai đầu điếu thuốc bị hất, xòe ra những chấm đỏ rồi tắt ngấm”. Những người có mặt đều rất kinh ngạc và khâm phục về tài bắn súng của Luân, họ vỗ tay không ngừng. Tài bắn súng của Nguyễn Thành Luân khiến Ngô Đình Nhu phải thừa nhận: “Ông là một xạ thủ có hạng. Dụng ý của ông còn cao hơn: dập tắt mồi lửa do người Pháp chuyển cho người Mĩ”. Không chỉ tài năng, Nguyễn Thành Luân còn rất tinh tế trong ứng xử giao tiếp. Chính nhờ tài năng và sự tinh tế trong ứng xử mà Luân chiếm được cảm tình của nhiều người, trong đó có những điệp viên như Tiểu Phụng, Vũ Huy Lục, nhà báo Mĩ Helen Fanfani, Saroyan. Sự tinh tế và chân thành của Luân đã giúp Tiểu Phụng tỉnh ngộ và cô đã cung cấp cho anh những thông tin bí mật quan trọng. Nhân vật Nguyễn Bảo Trung trong Hoa hồng trắng, Viên đạn ngược chiều, Miền đất lạ, Một mình nơi đất khách cũng là một điệp viên tài năng để lại trong lòng độc giả những tình cảm sâu đậm.
Thứ tư, nhận định đúng, quyết định sáng suốt, hành động mau lẹ. Đây là những phẩm chất không thể thiếu của người chiến sĩ tình báo chiến lược. Nguyên tắc hoạt động đơn tuyến và bí mật đã buộc điệp viên tình báo phải tự quyết tất cả các vấn đề. Các nhân vật tình báo của Việt Nam sau khi đã thu được những tin tức quan trọng, họ phải tiến hành phân tích và nhận định tình hình một cách chính xác mới viết báo cáo gửi trung tâm. Lê Nguyên Vũ trong Điệp viên giữa sa mạc lửa, Hai Long trong Ông cố vấn, Hai Lâm trong Ông tướng tình báo và hai bà vợ, Nguyễn Thành Luân trong Ván bài lật ngửa… đều là những người như vậy. Họ có khả năng phân tích nhanh và nhận định tình hình rất tốt. Nhờ những năng lực đặc biệt như vậy, các điệp viên không những thoát khỏi vòng truy kích của địch mà còn tấn công chúng. Trong Ván bài lật ngửa, Luân vừa trốn thoát khỏi sự truy sát của Mai Hữu Xuân, vừa đánh tan bọn đảng rừng xanh. Khi về làm tỉnh trưởng tỉnh Kiến Hòa (Bến Tre), Luân đã quyết định thả gần 200 tù chính trị. Đặc biệt, anh đã tìm cách phát hiện và giúp tỉnh ủy Bến Tre xử lí tên điệp viên mang mật danh J5 và tên chỉ điểm nguy hiểm: “J5 và tên chỉ điểm ở Cồn Ốc bị xoá sổ, luôn cả trưởng ty công an Lưu Kỳ Vọng. Bản thống kê thiệt hại tác chiến khiến James Casey, Mai Hữu Xuân lồng lộn”. Trong tiểu thuyết Ông cố vấn, khi biết mình bị theo dõi và có nguy cơ bị lộ, Hai Long đã khéo léo dựa vào các mối quan hệ, tìm cách đưa tên mật vụ Dương Văn Hiếu và Tá Đen vào tù. Nguyễn Bảo Trung trong Viên đạn ngược chiều của nhà văn Nguyễn Sơn Tùng đã trừ khử tên phản bội Vũ Nghị.
Thứ năm, khí phách hiên ngang và khả năng chịu đựng. Đây cũng là những phẩm chất quý giá của người anh hùng tình báo. Phẩm chất này khiến kẻ thù kính nể, khiếp sợ và người đọc nghiêng mình khâm phục, ngưỡng mộ. Hai Long trong Ông cố vấn, Nguyễn Thành Luân trong Ván bài lật ngửa, Hai Lâm trong Ông tướng tình báo và hai bà vợ là những điệp viên có chức vụ cao trong hàng ngũ quân thù nhưng trước sau vẫn trung thành với Đảng với Tổ quốc. Họ đã vượt qua cám dỗ vật chất để sống cuộc đời trong sạch. Trước nguy cơ bị lộ, người chiến sĩ tình báo vẫn giữ thế chủ động, bình tĩnh tìm cách tấn công kẻ thù. Trong tiểu thuyết Câu lạc bộ chính khách, Trúc Lâm nói với Vân Hoàng: “Trước họng súng của kẻ thù phải giữ khí tiết từ bộ trang phục phải không anh”. Trong Ông cố vấn, Thắng đã nói với Hai Long: “Tiếp tục chơi cho tới thắng cuộc hoặc không còn mảnh giáp, anh Hai đồng ý với Thắng chớ! Với lại có bị bắt thì đâu phải lần đầu!”. Hai Long và những người đồng chí sau khi cân nhắc đã quyết định ở lại để tiếp tục cuộc chiến đấu. Khi bị bắt, bị tra tấn, chịu trận đòn thứ 30 với sự chứng kiến của cố vấn Mĩ là trận đòn tàn khốc nhất, Hai Long “không hề hé răng nói một lời cho tới khi ngất lịm phải khiêng về nhà giam”. Các cơ sở cách mạng do anh phụ trách, nhờ đó, vẫn không bị lộ.
Thứ sáu, vượt qua được sự hiểu nhầm của nhân dân. Vượt qua thử thách và chịu đựng tra tấn của kẻ thù là điều khó, nhưng vượt qua được sự hiểu nhầm của nhân dân còn khó hơn ngàn lần. Đây là thử thách lớn nhất, cam go nhất đối với người tình báo bởi nó thường trực chính trong tâm hồn họ. Do phải tuân thủ nguyên tắc hoạt động bí mật, những chiến sĩ tình báo buộc phải xóa hết “dấu vết cũ” và khoác lên mình “bộ áo mới” gia nhập vào đội quân phản cách mạng. Dưới con mắt của bà con làng xóm và những người cách mạng, họ là thành phần phản bội. Hai Long suy nghĩ về điều này và anh cảm thấy day dứt nhất, đau khổ nhất: “Vượt qua thử thách của kẻ thù chưa đáng sợ bằng sự hiểu nhầm của những người xung quanh, người thân, bạn tù... Dưới con mắt của những người ở quê hương, anh đã trở thành kẻ phản bội. Mọi người sẽ chỉ hiểu anh nếu anh có ngày chiến thắng trở về”. Vì bị hiểu nhầm nên những chiến sĩ tình báo luôn bị tấn công bất ngờ từ chính những người đồng chí, đồng đội. Trong Ông cố vấn, Hai Long khi đang nằm ngủ bất ngờ bị những người bạn tù ở trại Tòa Khâm tấn công suýt chết. Nguyễn Thành Luân trong Ván bài lật ngửa bị những người cách mạng bắn khi anh làm tỉnh trưởng Bến Tre và đã may mắn thoát chết nhờ cấp cứu kịp thời. Lê Nguyên Vũ trong Điệp viên giữa sa mạc lửa luôn bị các phe phái chính trị tìm cách truy sát. Những phẩm chất về đạo đức, về văn hoá, bản lĩnh chính trị và tài năng của các điệp viên tình báo Việt Nam chính là tổng hòa vẻ đẹp của văn hóa Việt Nam. Đó là các giá trị cần lan tỏa, cần giáo dục cho thế hệ trẻ hôm nay.
Tiểu thuyết tình báo, phản gián Việt Nam đã có những thành tựu nhất định với những tác phẩm ưu tú được dịch ra nhiều thứ tiếng và được chuyển thể thành những bộ phim đỉnh cao của điện ảnh cách mạng. Mảng sáng tác này đã góp phần làm sinh động, phong phú đời sống văn học nước nhà. Với đặc trưng của thể loại và tính chân thực từ các yếu tố phi hư cấu, tiểu thuyết tình báo, phản gián thường được công chúng đón nhận và yêu quý. Ở đó, người đọc cũng như khán giả xem phim sẽ có những cảm xúc chân thực về tình yêu quê hương đất nước, sự cảm phục trước hành động quả cảm và hi sinh anh dũng của nhân vật, lòng tự hào về truyền thống vẻ vang của Đảng... Thành công của tiểu thuyết tình báo, phản gián Việt Nam đương đại thể hiện trên nhiều phương diện, trong đó nổi bật ở nghệ thuật xây dựng nhân vật điệp viên với những phẩm chất đạo đức cách mạng tốt đẹp và năng lực đặc biệt.
B.T.T - H.T.S
VNQD