. TÂM ANH
Tạp chí Văn nghệ Quân đội là một trong những cơ quan văn học có bề dày lịch sử và uy tín nhất của nền văn học hiện đại/ đương đại nước nhà. Nhắc đến “nhà số 4, phố nhà binh” là nhắc đến một đội ngũ nhà văn quân đội gắn bó máu thịt với đề tài chiến tranh cách mạng và người lính. Có thể kể đến Vũ Cao với Núi Đôi, Nguyễn Thi với Người mẹ cầm súng, Nguyên Ngọc với Đất nước đứng lên, Nguyễn Minh Châu với Dấu chân người lính, Nguyễn Trọng Oánh với Đất trắng, Hữu Thỉnh với Đường tới thành phố, Thu Bồn với Bài ca chim Chơrao, Nguyễn Đức Mậu với Trường ca Sư đoàn, Nguyễn Trí Huân với Năm 1975 họ đã sống như thế, Khuất Quang Thụy với Trong cơn gió lốc, Nguyễn Bảo với Thượng Đức… Song bên cạnh đề tài máu thịt ấy, các nhà văn quân đội cũng dành sự quan tâm của mình đến nhiều đề tài khác, trong đó có đề tài thiếu nhi. Nhiều tác phẩm viết cho thiếu nhi của các nhà văn mặc áo lính ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội đã “đi cùng năm tháng” với nhiều thế hệ bạn đọc nhỏ tuổi.
Là nhà thơ thành danh từ phong trào Thơ mới, có tên trong Thi nhân Việt Nam của Hoài Thanh, nhà thơ Thanh Tịnh - nguyên Chủ nhiệm Tạp chí Văn nghệ Quân đội - là một người rất yêu, quan tâm và có nhiều sáng tác hay cho trẻ em. Tôi đi học của ông là một trong những tác phẩm kinh điển của dòng văn học này, được đưa vào giảng dạy trong chương trình phổ thông nhiều năm. Rất nhiều thế hệ học trò đã ê a đọc và thuộc lòng những dòng văn ngọt ngào, trong veo như mắt trẻ thơ của Tôi đi học: “Buổi mai hôm ấy, một buổi mai đầy sương thu và đầy gió lạnh, mẹ tôi âu yếm nắm tay tôi dẫn đi trên con đường làng dài và hẹp. Con đường này tôi đã quen đi lại lắm lần, nhưng lần này tôi tự nhiên thấy lạ. Cảnh vật chung quanh tôi đều thay đổi, vì chính lòng tôi đang có sự thay đổi lớn: hôm nay tôi đi học. Tôi không lội qua sông thả diều như thằng Quý và không đi ra đồng nô đùa như thằng Sơn nữa. Trong chiếc áo vải dù đen dài tôi cảm thấy mình trang trọng và đứng đắn”. Ngoài Tôi đi học, nhà thơ Thanh Tịnh còn có trường ca Đi từ giữa một mùa sen viết cho thiếu nhi. Ở trường ca này, nhà thơ đã tái hiện toàn bộ quãng đời thơ ấu của Bác từ khi lọt lòng ở Làng Sen Trong lều một chú con trai/ Ra đời lúc bố thăm ai vắng nhà/ Ánh hồng rẽ chiếu bao la/ Chân mây đã rạng sáng ra, sáng dần cho đến những ngày mẹ Bác mất. Thông qua việc tái hiện hình ảnh Bác Hồ thời thơ ấu, nhà thơ Thanh Tịnh, theo lời nhà phê bình văn học Ngô Vĩnh Bình, muốn gửi gắm đến các em thiếu nhi những bài học giản dị mà giàu ý nghĩa về “tình cảm gia đình, lòng yêu kính đối với ông bà, cha mẹ, anh chị, bà con làng xóm”.
Khởi nghiệp văn chương bằng những tác phẩm viết về chiến tranh cách mạng và người lính như Vượt Côn Đảo, Tiếng hát trên địa ngục Côn Đảo… nhưng Phùng Quán lại được biết đến nhiều về những sáng tác viết cho thiếu nhi như Thạch Sanh cháu Bác Hồ, Cuộc đời đôi dép cao su, Như con cò vàng trong cổ tích, Dũng sĩ chép còm, Dũng sĩ chống càn… Đặc biệt, tiểu thuyết Tuổi thơ dữ dội đã xác lập cho Phùng Quán một vị trí vững chắc không chỉ ở dòng văn học thiếu nhi mà còn trên văn đàn Việt Nam hiện đại. Tiểu thuyết xoay quanh cuộc sống và chiến đấu của những thiếu niên ở độ tuổi 13, 14 như Mừng, Quỳnh, Lượm, Vệ, Vịnh, Hòa… trong đội hình thiếu niên trinh sát của Trung đoàn Trần Cao Vân giữa những ngày Huế nổ súng lịch sử. Bằng giọng văn tinh tế, trong trẻo, Phùng Quán đã dựng nên hình ảnh thế hệ thanh thiếu niên Việt Nam kiên cường, dũng cảm nhưng cũng hồn nhiên, trẻ thơ. Tiểu thuyết đã khơi gợi cho các thế hệ thanh thiếu niên Việt Nam về tình yêu nước, lòng tự hào dân tộc, ngợi ca tình bạn bè thuần khiết trong sáng, xứng đáng là cuốn sách mà bác sĩ Nguyễn Khắc Viện từng mong muốn “tất cả các em thiếu nhi Việt Nam được đọc”.
Cũng có nhan đề bắt đầu bằng hai chữ “tuổi thơ”, nhưng khác với cái kết buồn bã, bi thương bằng sự hi sinh anh dũng của Mừng và câu nói làm thắt lòng thắt dạ những người lính trong thiên tiểu thuyết cùng bạn đọc ngoài đời “Anh ơi! Anh đừng nghi em là Việt gian nữa anh hí” trong Tuổi thơ dữ dội, Tuổi thơ im lặng của nhà thơ Duy Khán là một bức tranh về đời sống thôn quê Việt Nam trước cách mạng qua góc nhìn thơ ngây của trẻ thơ. Tác phẩm là đứa con tinh thần ra đời “ngoài kế hoạch” như chính lời thú nhận của ông. Một tác phẩm được “viết vội” giữa giờ giải lao khi Duy Khán đang tập trung viết về biển sau một chuyến đi công tác. Bắt đầu từ lời tâm sự gan ruột dành cho những người con của mình “Những chuyện trong cuốn sách này từ tuổi mười lăm của bố trở về trước. Bố sống trong truyện. Truyện trong một vùng bố ở mười lăm năm. Tất cả là người còn, người mất, cảnh còn, cảnh mất. Mỗi cảnh, mỗi người khoác vào tên mình một tên cúng cơm, tên tục, tên thật. Truyện không hề hư cấu, bịa đặt”, Duy Khán đã đưa bạn đọc, nhất là các bạn đọc nhỏ tuổi, đến với cuộc sống thôn quê của mình ở làng Sơn Trung, tỉnh Bắc Ninh từ thuở thơ ấu cho đến ngày “xếp bút nghiên theo việc đao cung”. Qua ngòi bút giản dị mà tài hoa của ông, các bạn đọc nhỏ tuổi sẽ có thêm những hiểu biết (và thêm yêu) về cảnh sắc làng quê Việt Nam, nếp sống, suy nghĩ, phong tục tập quán của người nông dân Việt Nam ngày trước. Tuổi thơ im lặng xứng đáng là một bảo tàng bằng chữ về nông thôn Việt Nam những năm đầu thế kỉ XX. Đây cũng là tác phẩm giúp nhà thơ Duy Khán đoạt Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật.
Trong các nhà thơ thuộc thế hệ kháng chiến chống Mĩ, Nguyễn Đức Mậu là một tên tuổi nổi bật. Bên cạnh những sáng tác về đề tài chiến tranh cách mạng và người lính đã làm nên “thương hiệu” của mình, nhà thơ Nguyễn Đức Mậu cũng dành nhiều tâm huyết cho đề tài thiếu nhi. Trong một lần trò chuyện với Tạp chí Văn học và tuổi trẻ, ông cho biết thơ mình viết cho thiếu nhi tương đối nhiều. Một số bài thơ của ông đã được đưa vào chương trình phổ thông như Hành trình của bầy ong, Khi bé Hoa ra đời, Hoa bìm… Khi viết cho thiếu nhi nhà thơ Nguyễn Đức Mậu thường lựa chọn những đề tài về cỏ cây hoa lá, các loài động vật nhỏ nhắn, đáng yêu có tính biểu tượng cho các đức tính tốt đẹp để tạo sự gần gũi, hướng các em đến với tình yêu thiên nhiên, tình yêu lao động, tình yêu đất nước. Đặc biệt một số bài thơ ông viết cho các em nhỏ có “thi pháp” độc đáo, cách “chơi chữ” thú vị khi các từ trong bài toàn sử dụng một âm đầu giống nhau như Đom đóm, Mùa măng dưới đây:
Đỉnh đèo đá đã đêm đen
Đom đóm đủng đỉnh đeo đèn đi đâu
Đong đưa đèn đỏ đeo đầu
Đêm đêm đom đóm đi đâu đỏ đèn
Đỉnh đèo đá đã đêm đen...
(Đom đóm)
Mùa măng mở mắt mong mưa
Mầm mầm mập mạp mởn mơ mỡ màu
Mỗi mùa măng mọc mỗi mau
Mẹ măng may mải mũ màu mừng măng
(Mùa măng)
Là đồng nghiệp cùng cơ quan, cùng ban với nhà thơ Nguyễn Đức Mậu, nhà thơ Vương Trọng cũng dành nhiều thời gian và tâm sức cho dòng văn học thiếu nhi. Ông có hẳn một tập thơ Mèo đi câu viết cho lứa tuổi trẻ thơ. Tập thơ đã được Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1996 và là một trong số các tác phẩm được xét tặng Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật. Mèo đi câu đã đem lại những nụ cười hồn nhiên, hạnh phúc cho các cháu thiếu nhi khi vẽ nên một thế giới động vật đầy sắc màu vui nhộn, ngộ nghĩnh, đáng yêu kiểu Sao hạt mưa rơi xuống/ Ngọn khói lại bay lên?/ Sao gà mẹ màu đen/ Lại sinh con lông trắng?/ Sao Dê con có râu/ Hệt như là Dê cụ? (Hỏi), hay Chó con thấy Mèo con/ “Meo” được ăn cơm cá/ Cố học theo, bạnh mồm/ Nhưng “meo” thì khó quá/ Thôi chẳng cần học nữa/ Mình “gau gau” tiếng mình (Chó con và mèo con).
Người viết cho thiếu nhi nhiều nhất, quen thuộc nhất với thiếu nhi ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội là nhà thơ Trần Đăng Khoa. Làm thơ từ thuở nhỏ, là thần đồng thơ, nên có một số lượng lớn sáng tác của Trần Đăng Khoa là viết cho thiếu nhi. Ông từng tâm sự rằng, khi còn nhỏ “...tôi viết cho tôi và cứ lớn dần lên theo tuổi tác. Sau này mọi người nhớ tới Trần Đăng Khoa như là một nhà thơ viết cho thiếu nhi”. Nhắc đến Trần Đăng Khoa là phải nhắc đến các bài thơ đã trở nên hết sức quen thuộc với lứa tuổi học sinh tiểu học như Thả diều, Cây dừa, Trăng ơi… từ đâu đến, Khi mẹ vắng nhà, Em kể chuyện này, Dặn em, Hạt gạo làng ta, Nghe thầy đọc thơ, Sao không về Vàng ơi, Ảnh Bác… Theo thống kê của chúng tôi, ở cấp tiểu học trong chương trình ngữ văn phổ thông 2006 và mới (trong ba bộ Cánh diều, Kết nối tri thức và Chân trời sáng tạo), có đến 25 lượt trích dẫn tác phẩm của ông làm bài đọc, giảng văn cho học sinh. Con số này đã nói lên Trần Đăng Khoa là một trong những nhà thơ tiêu biểu trong dòng văn học thiếu nhi.
Sau thế hệ nhà văn thời chống Pháp, chống Mĩ và chiến tranh biên giới, Nhà số 4 đón nhận lứa nhà văn quân đội mới, những nhà văn thuộc thế hệ 7x, 8x, 9x, sinh ra và trưởng thành trong thời bình. Thế hệ nhà văn này tiếp nối truyền thống tốt đẹp của các thế hệ đi trước, vừa cống hiến hết mình cho đề tài chiến tranh cách mạng và người lính, vừa mở rộng tìm kiếm, thử thách bản thân ở những đề tài khác, trong đó có đề tài thiếu nhi. Được biết đến là cây bút văn xuôi chuyên về đề tài miền núi với những Tiếng đàn môi sau bờ rào đá, Người đàn bà miền núi, Bóng của cây sồi, Lặng yên dưới vực sâu, Chúa đất… nhưng nhà văn Đỗ Bích Thúy cũng rất quan tâm đến văn học thiếu nhi mà Nhật kí hội cầu vồng là một minh chứng. Đây là tiểu thuyết gồm hai phần khác nhau (phần 1 có tên Em Béo và hội cầu vồng, phần 2 có nhan đề Tết đến rồi em Béo ơi). Tác phẩm này lấy chất liệu từ cuộc sống của con gái chị, khai thác những câu chuyện “cười ra nước mắt” của lứa tuổi học trò lớp ba vừa ngô nghê, vừa có chút thông minh, láu cá đáng yêu vô cùng.
Nguyễn Đình Tú là nhà văn thế hệ 7x có nhiều “dự án” với dòng văn học thiếu nhi. Nếu như Ba nàng lính ngự lâm, Chú bé đeo balo màu đỏ là những tác phẩm văn học thiếu nhi truyền thống, thể hiện vẻ đẹp tâm hồn hồn nhiên, ngây thơ, trong sáng của các em trong cuộc sống thường nhật ở trường học và gia đình, mang tính giáo dục cao thì Bãi săn lại là một hướng đi hoàn toàn khác của Nguyễn Đình Tú. Cuốn tiểu thuyết 2 tập (tập 1 Giếng cổ, tập 2 Phản đồ) này hướng đến bạn đọc thanh thiếu niên từ 15 đến 18 tuổi khi theo đuổi thể loại kì ảo, khai thác các yếu tố huyền sử, trinh thám, kì bí, thuộc dòng giải trí. Bạn đọc trẻ tuổi sẽ hồi hộp, thích thú dõi theo bước chân phiêu lưu của Tín, Huy, Huyền Như để tìm ra chân tướng sự thật giữa người và người thú, giữa thợ săn và con mồi. Ai là bạn, ai là thù, đâu là sự thật…? Tất cả những gì cần có để tạo nên sự hấp dẫn cho tiểu thuyết kì ảo đều có thể tìm thấy trong Bãi săn. Bãi săn là một lựa chọn “thuần Việt” chất lượng cho các bạn trẻ say mê thể loại trinh thám, phiêu lưu.
Là người “đa năng” trong công việc và nghiệp văn, đề tài nào cũng viết được và viết hay, nhà văn Nguyễn Xuân Thủy có những tác phẩm đáng đọc về đề tài thiếu nhi. Ở tập bút kí Tôi kể em nghe chuyện Trường Sa (được trích giảng trong hai bộ sách Kết nối tri thức và Chân trời sáng tạo), qua góc kể của người trong cuộc, Nguyễn Xuân Thủy đã giúp các em có một hình dung cụ thể về quần đảo thiêng liêng của Tổ quốc, khơi dậy trong các em tình yêu biển đảo, tình yêu đất nước, lòng cảm mến người lính hải quân đang ngày đêm canh giữ biển trời quê hương. Đây là tập sách được tái bản rất nhiều lần, được nhiều bạn thiếu nhi chọn diễn thuyết trong các chương trình liên quan đến sách. Đến tiểu thuyết Đại náo nhà ông ngoại, anh lại đưa các bạn đọc nhỏ tuổi đến thế giới của mình qua câu chuyện về Mắt To, Gấu Trúc, Mắt Híp, Ngúng Nguẩy mang trong mình “ADN” nghịch ngợm. Khi đến nhà ông ngoại “lánh nạn” đại dịch Covid-19, bốn anh chị em đã “đại náo” nơi đây bằng vô số hành động quậy phá “tung nóc”, đặt người thân vào tình huống dở khóc dở cười.
Trong các nhà văn 7x ở “nhà số 4”, Uông Triều là cây bút chuyên về đề tài lịch sử. Sau khi cảm thấy “đủ lông đủ cánh”, có sự tự tin nhất định, anh mới dám “mon men” viết cho thiếu nhi, đề tài mà bản thân thấy rất khó viết, chịu nhiều áp lực khi viết. Mặc dù là “lính mới” nhưng ngay lập tức Uông Triều đã gặt hái được những quả ngọt. Tác phẩm đầu tay viết cho thiếu nhi, tập truyện Ong Béo và Ong Gầy, đã lọt vào chung khảo Giải thưởng Hội Nhà văn năm 2022. Theo nhà phê bình văn học Hoài Nam, Ong Béo và Ong Gầy “là một trong những nỗ lực - có thể đầy tuyệt vọng - bổ sung vitamin thiên nhiên cho độc giả thiếu nhi hôm nay, những tù nhân của màn hình tivi, máy tính, hoặc các thiết bị nghe nhìn hiện đại, những lao động khổ sai qua các giờ học…”. Có lẽ vì vậy nên Ong Béo và Ong Gầy được các bạn thiếu nhi chào đón nồng nhiệt. Tiếp đà thành công ấy, bản thảo Vua Ngan xóm Hồ của anh đã đoạt giải Khát vọng Dế Mèn lần thứ 4 vào năm 2023. Đến khi in thành sách, câu chuyện xoay quanh Vua Ngan anh hùng trượng nghĩa và các “cận thần” thân tín như Gà trống, Mái mơ, Ngan tồ, Chó mực, Mèo mướp… lại tiếp tục hấp dẫn và có độ phủ sóng cao đối với các bạn thiếu nhi.
Là nhà thơ thuộc thế hệ 8x, Đoàn Văn Mật cũng mới “lấn” sang sân chơi thiếu nhi chưa lâu. Tuy nhiên, khi đã chơi là “chơi lớn luôn”, Đoàn Văn Mật cho xuất bản một lúc 5 tập thơ thiếu nhi gồm Khung trời quê hương, Gia đình yêu thương, Bé vui đến trường, Thế giới tí hon, Lời âm thanh kể. Mỗi tập thơ gồm nhiều bài thơ ngắn (bài dài nhất chỉ 10 - 15 câu) được viết bằng các thể thơ quen thuộc như lục bát, 5 chữ dễ đọc và dễ thuộc. Các bài thơ có tính chất khai mở, giúp các em khám phá “thế giới quanh ta”, bám vào các chủ đề lớn như quê hương (các bài Lúa chín, Chợ quê, Vườn bà, Mây trắng, Bờ đê, Trời thu…); gia đình (các bài Mẹ, Rủ bố chơi cùng, Bà, Ông, Tay chị tay em…); trường học (các bài Bé ngoan, Hoa điểm mười, Chiếc cặp nặng, Đi học về…); đồ vật, động vật (các bài Cây rơm, Xích đu, Quả địa cầu, Cóc cụ, Lợn con…); âm thanh (các bài Sấm động, Sáo diều, Còi xe, Tiếng trong tiếng ngoài, Rì rào…). Đặc biệt mỗi bài thơ đều kèm theo hình ảnh minh họa với màu sắc bắt mắt giúp các em ở độ tuổi vỡ lòng mỗi khi “mở mỗi trang sách ra” sẽ thấy quê hương ở đó thông qua những mái nhà, cánh cò, ruộng đồng xanh ngát, “cảm nhận được từng âm thanh, mùi hương, sắc màu đang ùa đến bên mình”.
Trên đây là một vài phác họa cơ bản nhất về tác giả và tác phẩm viết cho thiếu nhi ở Tạp chí Văn nghệ Quân đội. Sau gần bảy thập kỉ hình thành và phát triển, các nhà văn quân đội đã có những đóng góp, cống hiến to lớn cho nền văn học chiến tranh cách mạng và người lính nói riêng, văn học Việt Nam hiện đại/ đương đại nói chung. Trong những đóng góp, cống hiến ấy, có một phần không nhỏ đến từ các tác phẩm viết cho thiếu nhi. Luôn có một dòng chảy văn học thiếu nhi bền bỉ, thẳm sâu ở “Nhà số 4”.
T.A
VNQD