. PGS.TS Nguyễn Thanh Tú
Ngày 1/5/1922 độc giả người Pháp được đọc trên Báo Người cùng khổ (Le Paria - số 2) một tác phẩm có ý tưởng trào phúng mới lạ, nhẹ nhàng mà sâu sắc, hóm hỉnh mà chua cay - truyện ngắn Động vật học. Cái tên đầy tính nghiên cứu này đã hấp dẫn bạn đọc: động vật học là một bộ môn khoa học chuyên nghiên cứu về động vật, thế thì có gì mới? Đọc hết truyện bạn đọc mới thấy đó là một ẩn dụ mỉa mai đắt giá: con người chỉ biết đến đồng tiền, biết đến bóc lột người khác là một loại động vật; con người chấp nhận kiếp nô lệ, theo đuôi kẻ khác, làm tay sai cho kẻ khác cũng là một loại động vật. Độc giả băn khoăn: tác giả là ai? Hiển nhiên họ không biết rằng người đó, 23 năm sau đã cùng đồng bào của mình cáo chung hàng ngàn năm chế độ phong kiến, chấm dứt vĩnh viễn chế độ nô lệ người bóc lột người của thực dân Pháp. Chính con người vĩ đại đó đã mở ra một thời đại mới: thời đại Hồ Chí Minh.
1. Con người cũng chỉ là một loại động vật nếu chỉ biết đến tiền và bóc lột kẻ khác
Tiêu biểu là "ông Giôdép Caiô, cựu Thủ tướng, nhà lý tài ngoại ngạch, một nhà văn không phải tồi, không phải tương đối tồi như Anhxtanh nói, sau khi đã cai trị 40 triệu dân Pháp, đã nắm trong tay hàng triệu, hàng tỷ bạc, ông viết sách vở, rồi một buổi sáng nọ, ông vò đầu và gãi điên cuồng- không phải là gãi tóc, vì ông ta không có sợi tóc nào cả - mà gãi tai, đồng thời tự hỏi và hỏi người khác: Châu Âu sẽ đi tới đâu nhỉ? Nước Pháp sẽ đi tới đâu nhỉ? Câu hỏi tuy có vẻ rất giản đơn, nhưng cho đến nay vẫn chưa giải đáp được, trừ phi…
Này Ngài Thủ tướng, xin ngài cho tôi biết chân của châu Âu và nước Pháp ở chỗ nào, tôi sẽ nói cho ngài biết châu Âu và nước Pháp sẽ đi tới đâu!".
Chất mỉa mai bật ra ở câu nói kháy "… chân của châu Âu và nước Pháp…" . Chân để bước đi nên muốn biết đi tới đâu thì phải xem chân ở chỗ nào. Nước Pháp và hầu như cả châu Âu lúc này đang sống bằng cách bóc lột thuộc địa, do vậy muốn biết họ "sẽ đi tới đâu" thì phải xem họ đang bóc lột ở những nơi nào. Một cách nói kháy mát mẻ, đầy ẩn ý không thể hiểu ngay. Nhưng đến câu này thì thật dễ hiểu: "Loài động vật này ăn thịt, ăn gạo, ăn cỏ và ăn cả tiền nữa".
2. Con người chấp nhận kiếp nô lệ cũng chỉ là một động vật
"Một vài đức tính thực dụng của nó còn cao hơn cả những đức tính thực dụng của các loài gia súc nữa kia. Một khi thuần thục rồi, thì tự nó để cho người ta hớt lông như một con cừu, chất đồ nặng lên lưng như một con lừa, và đưa vào lò sát sinh như một con bê".
Nếu tiếng cười là một sự phê phán thì đây là một sự phê phán đích đáng, một sự phê phán đau đớn vạch ra trạng thái thảm hại của con người nô lệ. Chúng ta hãy chú ý phép so sánh: "…cao hơn cả những đức tính thực dụng của các loài gia súc nữa kia…". Thế thì kiếp nô lệ còn nhục nhã hơn, xót xa hơn kiếp súc vật.
Có người sẽ đặt ra câu hỏi: viết thế thì vô hình trung là một sự coi thường, khinh rẻ con người. Không. Tôi sẽ trả lời rằng ngàn lần không, mà là sự ngược lại, phải có tấm lòng kính trọng con người, một tình yêu vô cùng sâu sắc con người mới có những câu văn đẫm nước mắt ấy. Bởi vì phải vạch ra trạng thái phi nhân tính thảm hại để con người hiểu, hiểu để mà đấu tranh đòi trả lại một cuộc sống đích thực nhân tính.
3. Con người chấp nhận làm tay sai, theo đuôi kẻ khác cũng là một động vật
"Loài động vật này rất dễ bị loá mắt. Nếu người ta bắt ra một con, to nhất hay mạnh nhất trong bầy, và đeo vào cổ nó một vật gì lóng lánh như một đồng tiền vàng hay một huân chương chẳng hạn, thì nó liền trở thành hoàn toàn ngoan ngoãn, lúc đó người ta có thể sai nó làm bất cứ việc gì và bảo đi đâu cũng được… và các con khác cứ việc theo nó một cách… khờ dại, nếu có thể nói như thế được".
Một sự mỉa mai vào nỗi ngu dốt, vào tâm lý hám danh của những kẻ cam tâm làm tay sai cho thực dân và cả sự mỉa mai vào tâm lý bầy đàn, theo đuôi, a dua, không biết phân biệt phải trái, trắng đen, hay dở của những người dân bản xứ ít học. Đây là một câu văn còn đau đớn hơn, đích đáng hơn: "Cần chú ý rằng, khi một con vật cá biệt đã đến trình độ ăn cả tiền thì thường bị coi là thoái hoá, vì nó đã mất hết đặc tính tinh thần của giống nòi rồi".
Hỡi những vị quan tham nhũng, không chỉ ở ngày trước mà còn ở cả ngày nay nữa, các vị nghĩ gì khi đọc câu văn ấy. Đấy, các vị khi đã đạt đến "trình độ ăn cả tiền" thì các vị "bị coi là thoái hoá" khỏi kiếp động vật rồi, tức là không còn tinh thần của loài động vật thông thường nữa!
4. Để thoát khỏi kiếp nô lệ động vật thì phải… "tiến hoá"
"Các nhà bác học của Hội động vật đế quốc Anh (B.I.Z.A- British Imperial Zoological Association) vừa cho biết rằng loài sống trên bờ ấn Độ Dương và trên bờ xứ Libi, vùng Hồng Hải, bắt đầu có những tiến hoá rất rõ rệt: nó không chịu để người ta bắt một cách dễ dàng, và không chịu để cho người ta đem về nuôi làm gia súc nữa. Hiện tượng mới đó không khỏi gây lo ngại cho các giới công nghiệp và khoa học trên thế giới và đặc biệt là cho những giới đó ở phố các nhà giàu sụ Luân Đôn vì, tuy thịt loài vật đó không ăn được vì không thể ướp lạnh được, nhưng máu và mồ hôi của nó lại trở thành những thứ không thể thiếu để đổ dầu mỡ cho những cái máy chứa dồi thịt".
Có thể hiểu thoát ý đoạn này bằng cách bóc đi lớp vỏ muối trào phúng bên ngoài, ý câu văn sẽ là: các dân tộc trên bờ ấn Độ Dương, trên bờ xứ Libi, vùng Hồng Hải đang nổi dậy để chống lại ách áp bức của ngoại bang. Điều này làm cho giới nhà giàu và công nghiệp tư bản hết sức lo ngại vì chúng sẽ mất đi nguồn lợi lao động vô cùng to lớn. Nhưng thế là nói thẳng, nói thẳng thì sẽ bị cắt bởi lưỡi kéo kiểm duyệt của chính quyền Pháp. Phải nói vòng, nói vòng một cách văn chương, phải ướp vào câu văn tinh thần hài hước mỉa mai để kêu gọi thức tỉnh các dân tộc thuộc địa, để cảnh tỉnh chủ nghĩa tư bản đế quốc: một cơn bão của đấu tranh dân tộc ở các nước thuộc địa sẽ cuốn phăng những kẻ bóc lột nước ngoài.
5. Một tài nghệ trào phúng bậc thầy
Không phải nhà văn nào cũng có thể viết được tác phẩm trào phúng. Phải có năng khiếu, và nhất là phải có tình người. Tình người càng sâu nặng càng dễ chuyển hoá thành năng lượng trào phúng. Tiếng cười luôn đứng cao hơn cái bị cười để mà chế giễu, để mà mỉa mai, để mà phanh phui cái xấu, cái đáng khinh… Do vậy càng yêu con người, càng khát khao con người được hạnh phúc, thì càng phải đấu tranh với cái xấu, cái ác, để con người tốt hơn. Điều ấy thì nhà trào phúng Nguyễn ái Quốc thật sâu sắc. Hãy xem ông miêu tả "loài động vật":
"Kết quả những cuộc nghiên cứu kỹ càng cho phép chúng tôi khẳng định rằng nguồn gốc loài động vật này cũng lâu đời như nguồn gốc loài người, nếu không phải là lâu đời hơn nữa kia. Sự cấu tạo thể chất của nó hết sức kỳ lạ: ở tất cả các loài động vật, sự sinh sản ra lông lá thường là ở đằng đuôi; ở loài động vật này, lông lá lại mọc trên đầu; chỉ mọc trên đầu chứ không mọc ở cổ như bờm con ngựa. Lông lá này mịn màng như len và hung hung đỏ, hoặc cứng và đen, tuỳ theo khí hậu nơi nó sống. Khí hậu có ảnh hưởng rất nhiều đến màu da của nó. Màu da đỏ hoặc vàng hoặc đen, chớ ít trắng. Dù có những sự kỳ lạ đó, diện mạo của nó đôi khi cũng khá dễ thương. Loại động vật đi hai chân. Nhưng theo những tài liệu quan sát được tại nhiều vùng châu á, thì nhiều khi nó lại trở thành loài đi bốn chân".
Tả vật mà hoá ra tả người, tả người mà không phải người nhưng bạn đọc vẫn hiểu đó là người, đấy là nghệ thuật trào phúng miêu tả độc đáo. Bạn đọc vẫn hiểu, về nguồn gốc, về cấu tạo, như, "lông lá mọc trên đầu" là tóc, khí hậu quy định màu sắc của tóc, của da; con người đi bằng hai chân… Nhưng ở nhiều vùng châu á thì loài vật đó đi bằng bốn chân. Một sự mỉa mai thâm thuý vào thói quỳ gối cam chịu làm tay sai cho ngoại bang của một số ít người. "Loài đi bốn chân", theo nguyên chú của tác giả là "loài quan lại đứng theo tư thế Xalamếch". Xalamếch (phiên âm từ chữ Salamec) chỉ lối chào của người Arập, đầu cúi sát xuống đất.
Truyện ngắn là một mẫu mực của lời văn trào phúng, ở lời văn nhại:" …ông Giôdép Caiô, cựu Thủ tướng, nhà lý tài ngoại ngạch, một nhà văn không phải tồi, không phải tương đối tồi như Anhxtanh nói…"; ở lời văn giễu cả thần tượng "…Đácuyn, nhà đại thông thái Đácuyn, từng biết rằng con ngươi của một con ếch xứ Ôvécnhơ tròn hơn con ngươi của một con ếch ở vùng Nốttinhham, và đuôi chim bồ câu ở Mêchxich có nhiều hơn đuôi chim bồ câu ở Thuỵ Điển ba cái lông…"; kết hợp thủ pháp nhại với kết cấu đối lập, tăng cấp làm cho câu văn sống động: "óc bắt chước của nó rất phát triển, và óc đó không phải nông cạn như ở loài khỉ hay loài vẹt, vì người ta nhận thấy rằng tài bắt chước của nó thường đạt tới chỗ tuyệt khéo, và đôi khi còn hơn cả cái mà nó bắt chước nữa".
Tác phẩm ra đời cách nay gần 90 năm thế mà vẫn tươi mới, ở cái tình người, ở cách trào phúng hiện đại. Mới hay văn chương vì con người thì lúc nào đọc cũng thú vị!
VNQD