. HẠNH TRẦN
Mạng(1) Chính sắp về mường ma. Trên sàn bương gần nơi mạng nằm, người thân ngồi lặng lẽ quây quần bên chậu than hồng. Hương bồ kết đặc sánh và than củi gỗ bưởi hăng hắc thơm. Không khí chẳng có vẻ gì là ảm đạm, lạnh lẽo trong tiết trời cuối năm lất phất mưa rây.
Người ốm đã nằm gần một con trăng. Thìa nước cơm âm ấm bón vào trào ra một nửa. Thứ duy nhất vào trong người mạng là loại nước con trai mạng lấy từ mó nước rừng thiêng. Nơi ấy quanh năm cây xanh ngăn ngắt. Sương mù đặc như sữa vào sáng sớm, chiều đến ánh mặt trời tắt ở đó trước tiên rồi bóng đêm mới bò dần xuống bản. Người làng không một ai dám vào đấy, ngay cả những phường săn bạo gan nhất.
Nghe kể, xưa kia có chàng thợ săn ham đuổi con hoẵng trúng tên chạy lạc vào đồi thiêng. Thấy nó rúc vào sau tảng đá bên mó nước, người săn khe khẽ lần tới thì thấy một người con gái đẹp đang quằn quại đau đớn, xiêm áo đẫm máu, trên ngực cô đang găm chiếc tên của chàng. Hoảng sợ, chàng định chạy trốn thì cô gái giữ tay lại cầu cứu, nhờ xuống mó vốc nước lên cho uống. Kì lạ thay, sau khi uống nước vết đau tự liền lại, nàng dắt chàng trở ra cửa rừng. Chàng thợ săn về nhà quăng cái nỏ vào đống lửa, không bao giờ đi săn nữa.
Đến bây giờ mọi người vẫn sợ đồi thiêng. Vì đã có đứa trẻ chăn trâu mon men vào đó rồi ngẩn ngơ không biết lối ra, người nhà đến tối không thấy về đã phải cầm cái áo cũ của đứa trẻ sang nhà bà thầy; bà thầy luộc quả trứng chín nứt, nắm một vốc xôi nếp cho vào cái ớp(2) đem đi gọi cái vía lạc; mãi đứa trẻ mới tìm được lối về. Lại có người qua rừng khát quá uống nước ở mó, về nhà được rồi nhưng cái vía ở lại rừng nên suốt ngày ngơ ngơ như nghé con lạc mẹ, cái mồm chỉ biết ăn, cái đầu không nhớ người làng người bản nữa. Chỉ có Chính mới vào được đó, nơi có mó nước trong veo ngọt mát để lấy nước về cho mạng.
Mạng Chính nằm đấy, mắt mở to nhưng hơi thở yếu lắm. Hai bàn tay gầy khô như sấy trên gác bếp. Bàn tay ngày xưa đẹp lắm, các ngón như từng búp măng non. Bàn tay quay sa, kéo sợi giỏi nhất mường. Những tấm phà(3) vuông vắn phẳng phiu, hoa văn nở bừng trên thổ cẩm... Cứ phiên chợ là người ta lại tranh nhau mua hàng của mạng. Mạng thường không đi bán, mà gửi người đem xuống chợ. Mỗi năm mạng chỉ đi chợ một lần vào phiên chợ tết cuối cùng, khi những cây mận đã thay lớp hoa trắng bông bằng một tấm lưới xanh mát của lá non. Chính cũng vài ba năm được theo mạng xuống chợ tết khi còn nhỏ. Bán hết thổ cẩm, mạng bảo Chính ngồi chờ nơi đầu dốc cổng chợ. Mạng đi rất lâu để gặp một người nào đó rồi mới quay về, cái ớp lớn đầy có ngọn những muối mắm, bánh trái. Chính thèm lắm nhưng không được ăn ngay, phải chờ mạng đem về cúng vái. Khi ấy Chính lon ton chạy ra đầu nhà, nơi có vò nước trong vắt cõng bằng ống bương về từ mó ma, múc lấy lưng bát để mạng đặt lên chỗ thờ rồi ngồi nghe mạng khấn khứa rất lâu. Chính hỏi thì mạng bảo “Ta cúng thần rừng đấy.” “Sao lại phải cúng thần rừng mà không cúng ông bà?” Mạng rủ rỉ “Ta có con trong bụng từ cái mó nước thiêng, trong một lần tắm ở đó.” “Thế sao họ của con không mang họ thần rừng?” Mạng cười không nói, mà lâu rồi Chính cũng quên khuấy chuyện mình là con cháu thần rừng cho tới nay.
Bây giờ mạng nằm đấy duỗi duồi. Bỏ mặc khung dệt nhện giăng, bỏ mặc phiên chợ áp tết và bỏ cả Chính với bát nước mó thiêng mát lạnh ngát hương. Bàn tay mạng vừa co lại lần cuối rồi buông xuôi, hòn đá cuội màu son trong tay mạng ấm nóng rơi trên vòm ngực gầy đã thôi không nhấp nhô hơi thở.
Chính rút dao khỏi bao, nặng nhọc mãi mới chém được ba nhát làm phép vào bậu cửa sổ, nghẹn ngào ngửa mặt lên trời, quay bốn phương tám hướng hô lên cho dân bản biết nhà có người khuất núi. Ngoài sàn, tiếng cồng gióng lên một hồi, tiếng vang tới bảy núi ba rừng, tới chín khe mười suối, tới mường xa bản gần.
*
* *
Mạng Chính thấy mình bay lên theo mùi hương trầm, đậu lại trên giàn thờ treo những trái còn ngũ sắc lủng lẳng mà người nhà chuẩn bị trước cho chuyến đi xa của mạng.
Ngoài sân, mọi người đến đông đúc. Lửa được nhóm lên, lợn cúng vật ra, gạo từng thúng lớn đãi trắng tinh chờ nấu. Những cây chuối rừng non nhất đã đào đem về để làm cơm canh nhà đám. Bọn trai bản đẽo tre, chẻ bương đan cái nhà thật to, thật đẹp để làm nơi ở mới cho mạng. Của nả cũng đã được chia phần. Các bà mế ngồi lặng lẽ với áo trắng, khăn trắng, trầu đỏ môi. Trên sàn bương, người thân tắm rửa cho mạng lần cuối bằng nước thiêng. Mạng được mặc áo yếm, tênh váy mới nhất với vòng xà tích bạc óng ánh, tóc chải gọn, đội khăn đẹp. Nhưng có điều lạ, đôi mắt người chết không sao nhắm được, như còn ngóng đợi...
Đám ma đã đông, nhưng chỗ ngồi dành cho họ hàng bên nội vẫn trống. Ừ nhỉ, con trai mạng đâu có cha. Mạng vuốt lại mái tóc dài, soi bóng xuống mặt bát nước trong trên giàn thờ. Ồ, một người con gái đẹp như đóa hoa ban đang nhìn mạng. Hồn sẽ được đi gặp họ tộc ở mường ma với thân dáng của ngày xưa, cái thời xuân sắc nhất của một ả nàng xinh đẹp.
Người mo đến.
Người mo mặc áo chùng, cùng túi khót(4), quạt giấy và chuông. Ông đứng lặng nhìn người chết nằm ngay ngắn trong ruột gỗ trám thơm với đôi mắt không khép. Vịn tay vào quách gỗ tròn trịa một lát, người mo mới ngồi xếp bằng xuống chiếu hoa, bắt đầu nghi lễ.
Hồn nàng ngồi trên giàn còn, nhìn xuống chăm chú.
Mọi người ngồi vòng trong vòng ngoài, lặng yên, chờ đợi. Bếp lửa tí tách than hoa. Cây vườn không rung lá và làn khói hương bay thẳng.
Túi khót mở. Bốn hòn cuội bốn màu trắng, nâu, vàng và đen bồ hóng được bày ra trên mẹt nứa. Rượu được rót, hương đã đỏ. Quạt giấy xòe ra phe phẩy, chuông lắc rung ba hồi trên bàn tay nhăn nheo. “Mo mường có sách. Mo già, mo có họ có dòng. Mo không để sót một lời. Không bớt đi một đoạn. Mo khắc dấu ở mặt cõi. Khắc lời để đầu giường. Đi tắm còn nhớ con khe. Đan chài còn nhớ con mắt. Đẽo cây còn nhớ đường rìu. Mo ếm song Luồng. Mo lớn mường Ống. Mo bống Sông Đà, mo theo mường Bi mường Lồ...”
Hồn thở dài nhẹ nhõm. Đám ma các nhà trong mường chỉ được mo Vải, người mo đưa hồn đi lên trời nhận họ hàng, tổ tông dòng tộc, dắt qua những nơi tăm tối thú dữ với quỷ ma chắn lối, giúp hồn tìm đất dựng nhà ở mường trời. Riêng hồn nàng sẽ được thêm mo Tlêu, được nghe kể chuyện từ thời đẻ đất đẻ nước, đẻ cây si, đẻ giống nòi..., đủ mười hai chặng như mo cho quan Lang. Chỉ riêng nàng được thế.
Người mo cất giọng dắt bản làng vào chặng đầu: “Nói một chuyện đời xưa. Trên đồi ta nói với con bướm bạc. Dưới nước ta nói với con gọng vó. Trên trời ta nói với sông Ngân hà. Trong cửa trong nhà người già truyền cho cháu con...”
Trong lời xướng ngân nga, hồn nhìn thấy mình còn trẻ đẹp lắm. Con dòng dõi nhà lang da trắng tóc dài, môi như trái ớt rừng chín đỏ. Người ta gọi người đẹp con nhà lang là ả nàng. Trai làng trên bản dưới, mường xa mường gần ai cũng muốn nhặt được cái nụ cười má lúm sâu, muốn uống no cái ánh mắt như sao đêm in lòng suối vắng. Nhưng nàng không ưng ai, vì đã có người trói chặt tim nàng bằng cái dây thương, cái lạt nhớ. Nàng đi hái bông dệt vải, mải đuổi theo con bướm bạc cánh vàng lạc vào rừng thiêng. Không tìm được lối ra, đành ngồi khóc bên bờ mó nước trong vắt thơm ngát hương trầm. Bỗng người trai đến, khe khẽ mỉm cười, cầm tay đưa nàng ra khỏi rừng. Hình như nàng đã từng gặp người trai ấy trong những giấc mơ con gái. Từ hôm ấy hình ảnh người trai cứ ngày một rõ như mặt trời hiện dần xóa tan sương sớm. Bàn chân đưa nàng tìm đến rừng thiêng. Hai người kết thành đôi như đôi chim le le bên mó nước, quấn quýt không rời.
Chặng thứ hai: Kể săn hổ chặt cây.
Chặng thứ ba: Kể thầy mo nhìn.
Chặng thứ tư: Chặt cây chu đồng làm nhà làm cửa.
...
Chặng thứ chín: “Con bướm bạc lấy được ả nàng... Ả nàng sinh con” Lời người mo trầm bổng... Hồn nàng rưng rưng muốn khóc. Người nữ nào cũng mong muốn sinh con, nuôi nấng chăm bẵm giống nòi cho dòng tộc. Nỗi nhọc nhằn mà vui sướng nàng đã làm tròn tới tám phần. Còn một phần nữa chưa tròn là con nàng không có họ cha.
Khi nàng có mang, đứa trẻ trong áo váy lớn lên mạnh như cây măng mùa mưa, quẫy đạp muốn phá tung cái tênh quấn quanh bụng. Người trong làng bảo vào tai nhau là nàng mang đứa con của thần rừng. Cũng vì họ thấy mỗi mùa trăng đầy trong tháng nàng lại ra mó nước thiêng, đều đặn cho đến khi sinh, cả mãi sau này đứa bé lớn rồi vẫn vậy. Đứa bé ra đời trong đêm trăng sáng. Trên trời không nghe thấy tiếng chim lợn ăn đêm và đám dơi muỗi vỗ cánh như mọi ngày. Chỉ có hương hoa thơm ngát theo cơn gió từ cánh rừng thiêng thổi về mát rượi. Mọi người đến xem đứa bé rất đông. Đứa con của nàng khỏe mạnh hồng hào khóc to như mọi đứa trẻ, có điều nàng không có sữa. Hai bầu ngực căng cứng như đeo đá suốt mấy ngày trời. Giá nàng có chồng thì chồng nàng sẽ mút giúp cái núm chiêng thông nguồn mở mạch. Đằng này đứa trẻ là con của nguồn nước thì biết tính sao? Đứa trẻ háu đói được các mạng thay nhau nuôi bằng nước cơm. Mọi thứ cỏ sữa, lá dấu được uống và đắp, chân gấu tay khỉ sấy khô cào vào ngực cũng không thấy sữa về. Người già lầm rầm thắp hương khấn vái, lấy nước thiêng trong ống trên gian thờ cho người mẹ uống và xoa vào hai bầu ngực. Lạ thay sữa như dòng suối mát lành tuôn về. Đứa trẻ lớn nhanh như mầm đậu gieo hạt đúng mùa mưa...
Đứa con của mó nước thiêng ngày ấy giờ đang quỳ gối bên quách trám. Đầu đội vành rơm, bụng thắt dây chuối chở tang nàng.
Chặng thứ mười.
Người mo bắt đầu mo Vải. Hồn nàng bên hồn người mo bẽn lẽn như cô dâu mới về nhà chồng. Hồn mo dắt nàng đi chào họ hàng dòng tộc lần cuối cùng. Những thứ nàng yêu thương nhất, cả những cái cày cái cuốc, khung cửi gỗ lim với cái kim sợi chỉ thêu thấm đẫm hơi ấm bàn tay, giờ khắc chia lìa lưu luyến chẳng nỡ rời xa. Nước mắt người thân rơi lã chã. Dân làng sụt sùi chấm khăn khóe mắt. Sàn bương rung lên nức nở và làn khói hương luấn quấn không muốn bay.
Tiếng chuông rung lên. Người mo kéo hồn đi cho kịp trời tối.
“Hồn mệ nàng ơi, đi thì nhớ đi đường xanh chớ đi lối đỏ. Ta sẽ đưa nàng qua sông ác. Vượt qua rừng sâu núi thẳm có mụ Bà Dằn hóa con yêu tinh chuyên bắt người.”
Người mo dắt nàng đi sâu vào rừng thẳm mường ma. Cuối đường là nơi cái phai(5) sâu, nước trong văn vắt mời người đẹp soi gương, mời người xinh xuống tắm. Con yêu tinh nằm chờ sẵn ở đó. Ngày nó ăn cá, tối nó muốn bắt người đem về hang ăn thịt. Người mo giấu nàng sau áo chùng đỏ. Rút kiếm phép chém đầu con tinh. Chém đầu này nó mọc đầu khác. Chặt tay này nó lại mọc tay kia. Thời gian trôi mấy tuần hương chưa phân thắng bại. Thấm mệt, người mo lấy túi khót chứa đá thiêng ngũ sắc ném vào người nó. Trong năm màu yêu tinh sẽ sợ một. Đá đã ném hết mà con yêu không sao, vì thiếu hòn đá đỏ, màu mà con yêu sợ nhất. Người mo đã trót trao hòn đá ấy cho một người từ lâu lắm rồi...
Con yêu sắp bắt được hồn nàng. Người thân lo lắng. Tiếng than hoa ngừng tí tách. Nước trên ấm ngừng reo sôi. Người mo mồ hôi rịn ra trên trán. Cháu con bồn chồn như ngồi trên đám gai nhọn.
Con yêu tinh mọc vòi thuồng luồng quấn chặt người mo, thò vòi vào trong áo moi lấy hồn nàng. Người mo đành cố lần tay moi túi phân gà khô của con gà trống lông trắng ném thẳng vào mặt nó. Con yêu bị phép làm mù mắt, kiếm gỗ vung lên, máu đen đặc chảy xuống phai nước, hóa thành rắn, rết, bò cạp, đỉa vắt bò loe ngoe. Người mo đưa được hồn qua núi an lành. Người thân thở phào, những khuôn mặt giãn ra, nhẹ nhõm. Rượu rót đầy mâm cúng, cồng rung lên ấm áp bồi hồi.
Chặng thứ mười hai. Người mo sức đã kiệt.
Người mo đưa nàng đến cây si chín cội, cửa ải cuối cùng để sang mường trời. Nàng phải ném còn với đám trai ma giỏi giang đẹp đẽ đang chờ bên bãi đất. Nếu nàng rơi một trái, trai ma sẽ chộp trái mọng bóp quả căng. Nếu thua tiếp, chúng sẽ vồ cỏ mềm. Đừng có rơi còn mà bị cởi mất áo cóm, yếm hồng, bị mất tênh mất váy và nếu trai ma thắng chúng sẽ bắt nàng làm dâu mường ma. Không. Người mo sẽ bằng mọi cách phải giúp hồn thắng trong cuộc chơi này, đưa nàng sang mường trời.
Kia rồi, trái còn đã tung lên. Mo nhấc nàng bay lên đón bắt trước khi trái còn rơi xuống đất. Đến lượt nàng tung, mo hóa cơn gió bấc, đưa trái còn bay qua vòng tròn. Trai ma đông lắm, chúng tới tấp tung còn, nàng ra sức bắt. Người mo đêm thứ mấy không ngủ, hơi thở đang tàn dần. Nỗi lo lắng hiện dần trong mắt người thân. Những trái còn ngày càng lắt léo của lũ trai mường ma tới tấp, vun vút lao qua lao lại. Người mo yếu lắm rồi. Chỉ còn mấy trái nữa thôi, khi tuần nhang cháy hết là kết thúc cuộc chơi, ai thắng ai thua phụ thuộc vào người mo chèo chống.
Trái còn thứ chín mươi tám, người mo mờ mắt không còn nhìn thấy trời nữa.
Trái còn thứ chín mươi chín. Chàng trai to khỏe nhất mường ma ném vút lên không. Biết nàng không thể bắt được, người mo rút hết sức bay vút lên đẩy trái còn lệch khỏi vòng tròn cây nêu, nó lượn vòng trên không mấy vòng rồi rớt xuống, trượt khỏi bàn tay nàng vút ra ngoài. Nàng đã bắt trượt.
Người thân ngồi nghe rú lên sợ hãi rồi chết lặng.
Nhưng không, nàng không thua cuộc. Người mo dùng sức lực cuối cùng đẩy trái còn bay ngược lên trời kéo dài thời gian. Trước khi trái còn chạm đất thì cây nhang tắt vụt. Trai mường ma đã thua. Cồng chiêng vang lên, chuông khánh reo lên mừng nàng được sang mường trời suôn sẻ. Mắt người chết trong quách trám từ từ khép lại. Bình yên.
*
* *
Sau đám tang mạng Chính ba ngày, người mo già lìa đời.
Hồn người mo ngồi trên ngọn cây trám buồn bã. Rồi đây gặp lại họ hàng dòng tộc sẽ ăn nói ra sao với tổ tiên rằng ta không có người nối dõi. Mối tình oan trái xưa kia khiến lòng ta không thể cùng ai kết duyên được nữa. Lệ con nhà lang không được lấy nhà mo, nếu làng biết, tính mạng nàng cũng không yên ổn. Ta bỏ đi làng xa để cho nàng có cuộc sống riêng hạnh phúc. Con nàng đấy, nàng dắt nó đi phiên chợ, gặp ta nó nhìn bằng ánh mắt xa lạ. Thế nhưng năm nào ta với nàng cũng gặp nhau ở phiên áp tết để thấy nửa phần đời của mình còn sống. Nàng hẹn ta, nếu nàng chết trước, ta sẽ là người làm mo cho nàng. Than ôi, giờ đây ai sẽ đưa ta qua dặm dài chông gai về với mường trời, nơi thim rớ(6) đang đợi ta trên ấy?
Cha hồn cũng là một người mo. Ngày hồn còn là một chàng trai trẻ, một hôm bỗng thấy bàn tay mình nóng ran và xuất hiện một vết cắt hình hoa thị. Chàng bỗng thấy mình có một năng lượng siêu nhiên từ đâu đó nhập vào người và chàng trở thành người mo như một sứ mệnh. Chàng thấy lạ, hỏi eng(7). Eng nói, dòng mo chỉ truyền lại cho người ruột rà qua một cách huyền bí nào đó mà chính eng cũng không biết được. Nó được truyền từ đời này sang đời kia, tựa như mó nước không ngừng tuôn chảy. Và hồn cũng đã kịp truyền mo cho một người nào đó mà hồn chưa rõ mặt.
Người mo mới đã đến kia rồi!
Hồn chăm chú nhìn. Người mo trẻ đổ ống khót ra mẹt. Chỉ có một hòn đá son. Hòn đá mà hồn đã trao cho người thim rớ của mình trước khi rời xa biền biệt.
Tiếng chuông rung lên. Một trận xoáy lốc cuốn hồn lên chín tầng mây rồi một luồng khí xoáy thẳng xuống người mo trẻ đang ngồi xếp bằng trên chiếu. Hồn thấy mình vừa vặn trong thân xác người ấy, trùng khít.
Hồn nhìn xuống lòng bàn tay người mo trẻ. Và hồn lặng đi: Lòng bàn tay người mo có một bông hoa thị.
Hồn thoắt thoát khỏi người mo, hóa thành làn sương nhẹ bẫng, thanh thản bay lên.
*
* *
Bên ngôi nhà tre mới đan úp trên mộ người mo già, khói hương ấm áp từ những bàn tay con cháu thắp lên vấn vương trên cỏ hoa cây lá. Chính ngước nhìn lên trời cao lòng dào lên niềm thương nhớ. Hẳn mạng Chính đã được cùng người yêu thương ở bên nhau mãi mãi trên mường trời.
Gió từ rừng thiêng vẫn thổi...
Tháng 12/2014
H.T
_____
1. Mạng: mẹ.
2. Ớp: gùi nhỏ.
3. Phà: chăn.
4. Túi khót: túi đựng các vật thiêng.
5. Phai: vực nước sâu.
6. Thim rớ: người yêu.
7. Eng: bố.