. PHẠM VÂN ANH
Từ ngàn xưa, trong quá trình mở cõi và gìn giữ giang san, cha ông ta đã đặc biệt chú ýtrọng đến biên cương của đất nước. Và như một lẽ hiển nhiên, biên giới cũng được coi là một phạm trù thiêng liêng trong tâm thức mọi con dân đất Việt. Những năm nửa đầu thế kỉ XX, khi “tân nhạc” ra đời, cùng với những ca khúc tiền chiến mang vẻ đẹp thuần khiết thì nhiều nhạc sĩ đã có tư tưởng hướng về biên giới. Đặc biệt, nguồn cảm hứng âm nhạc về tình cảm của Chủ tịch Hồ Chí Minh đối với quân dân biên giới cũng là một đề tài được sáng tác khá thành công ở nhiều thể loại hành khúc, ca khúc trữ tình, hợp xướng… với những âm giai đẹp, tạo được dấu ấn sâu sắc trong công chúng cả nước.
Giao lưu văn nghệ giữa bộ đội và nhân dân. Ảnh: TL
Rừng núi vang tiếng hát ơn Người
Là người luôn dành sự quan tâm sâu sắc đến đồng bào dân tộc thiểu số, trong “Thư gửi Đại hội các dân tộc thiểu số miền Nam” tại Pleiku ngày 19/4/1946, Bác Hồ đã viết: “Đồng bào Kinh hay Thổ, Mường hay Mán, Gia Rai hay Ê Đê, Xơ Đăng hay Ba Na và các dân tộc thiểu số khác đều là con cháu Việt Nam, đều là anh em ruột thịt. Chúng ta sống chết có nhau, sướng khổ cùng nhau, no đói giúp nhau.” Những câu thơ, lời huấn thị của Người được đưa vào âm nhạc một cách nhuần nhuyễn, kết hợp với đặc trưng giai điệu truyền thống của các dân tộc đã mang lại một bản hòa ca của núi rừng biên giới. Đồng bào dân tộc Tày, Nùng ở Cao Bằng tự hào khi điệu then của họ đã được chắp cánh cho các bài thơ Pác Bó hùng vĩ, Tức cảnh Pác Bó và Thăm lại hang Pác Bó của Bác. Với lòng yêu kính Bác và tình yêu với tiếng tính, điệu then, nghệ nhân Hoa Cương chuyển soạn tổ khúc Non xa xa. Và điều đọng lại ở câu hát mới Thơ Bác Hồ chỉ lối ta đi/ Trao đàn cháu lại ghi nối tiếp như lời khẳng định, lời hứa của người Tày ở miền địa đầu Cao Bằng sẽ luôn nhớ ơn Người.
Có thể kể đến một số bài hát của các nhạc sĩ đã lấy giai điệu từ then và rất thành công như Tiếng hát giữa rừng Pác Bó của Nguyễn Tài Tuệ; Việt Bắc nhớ Bác Hồ, Suối Lênin của Phạm Tuyên; Ca ngợi Đảng Cộng sản Việt Nam của Đỗ Minh... Đặc biệt là mới đây, ca khúc Đi theo tiếng gọi của Người của nhạc sĩ Hồ Trọng Tuấn phỏng thơ của nhà thơ Tố Hữu đã tạo nên một sức sống mới cho bài thơ vốn đã rất nổi tiếng: Xuống suối dài xanh ngát nương ngô, bóng Bác ngồi bên suối giản dị/ Mắt sáng ngời vầng trán mênh mông/ Người toả sáng trong ta/ Tiếng Bác Hồ vang khắp quê hương/ Kháng chiến gian nan kháng chiến trường kì/ Ánh mắt Người soi bước con đi/ Lời của Bác hay lời của nước non… Ca từ được bố cục chặt chẽ và được chia trên khuông nhạc theo nhiều đoạn, có đoạn được chia làm ba bè cao, chung và trầm nên đã tạo được yếu tố độc đáo, làm sáng lên giọng hát của từng bè.
Từ Nghệ An, nhạc sĩ Phan Thanh Chương cũng đã gửi tới công chúng yêu nhạc hàng chục ca khúc viết về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong đó có hai ca khúc thường xuyên được đồng bào các dân tộc trên biên giới lựa chọn biểu diễn để thể hiện tình cảm của mình với Bác như Nhà mế có ảnh Bác Hồ và Mặt trời trong ta. Cả hai ca khúc đều mang âm hưởng làn điệu hát then của đồng bào Thái, ca từ giản dị như cách nói, cách nghĩ của đồng bào: Ta đi trong tiếng suối hát, đi trong tím biếc hoa rừng/ Mênh mang trong hương lúa, xôn xao mùa trăng ngàn/ Bâng khuâng từ đáy lòng, ơn Cụ Hồ Chí Minh/ Người đã thành câu hát, mặt trời của núi rừng/ Người đã thành câu hát, mặt trời hồng trong ta…
Nhạc sĩ Phan Thanh Chương tâm sự: “Tôi cũng như rất nhiều người chưa được gặp Bác nhưng luôn xem Bác như một vị thánh bởi hình tượng Người quá cao đẹp và thiêng liêng. Nên tôi nghĩ, khi viết về Người, càng giản dị bao nhiêu thì ca khúc đó càng thành công bấy nhiêu. Bởi, con người của Bác đã quá đỗi giản dị, gần gũi và thân thuộc với mỗi người dân Việt Nam nên chẳng cần phải thêm hay bớt, mà cứ thế đưa vào nhạc, vào thơ một cách chân thật nhất.”
Lời Bác là khúc quân hành ca
Đối với lực lượng Bộ đội Biên phòng, với niềm tự hào được Bác đặt tên, chọn màu quân hàm và thường xuyên huấn thị, dạy bảo nhiều điều về vấn đề bảo vệ biên giới, chăm lo cho đồng bào các dân tộc thiểu số, những lời dạy của Người đã trở thành “kim chỉ nam” cho mỗi người lính quân hàm xanh. Vì thế, cũng dễ hiểu khi câu thơ Bác tặng lực lượng năm 1960 Non xanh nước biếc trùng trùng/ Giữ gìn Tổ quốc ta không ngại ngùng gian lao/ Núi cao sự nghiệp càng cao/ Biển sâu chí khí ta soi vào càng sâu không chỉ được cán bộ, chiến sĩ thuộc nằm lòng mà còn trở thành cảm hứng, ca từ cho nhiều ca khúc truyền thống của Bộ đội Biên phòng.
Ngay từ đầu những năm 1980, nhạc sĩ Hoàng Long, khi ấy là Phó đoàn trưởng Đoàn văn công Bộ đội Biên phòng đã viết Hành khúc biên phòng với nhịp điệu hào hùng, dễ hát, dễ thuộc: Là người chiến sĩ biên phòng Việt Nam/ Từ biển khơi xa tới miền rừng sâu/ Sắt son gìn giữ truyền thống anh hùng/ Khắc sâu lời Bác hát vang bài ca. Phần điệp khúc là trọn vẹn bốn câu thơ Bác tặng, và uyển chuyển vào kết Lời Bác thiết tha là khúc quân hành ca/ Chúng con lên đường bảo vệ biên cương... Sau bốn mươi năm, ca khúc vẫn luôn vang lên đầy tự hào trong mỗi cuộc giao lưu của quân dân biên giới và là một trong mười bài hát truyền thống của Bộ đội Biên phòng.
Cùng sử dụng bài thơ của Bác ngay khúc giang tấu mở đầu, bản hợp xướng gồm ba chương Đi theo tiếng gọi Bác Hồ được sáng tác đầu năm 2009 là sự kết hợp tuyệt vời và đầy thăng hoa giữa thiếu tướng, nhạc sĩ An Thuyên và thiếu tướng, nhạc sĩ Vũ Hiệp Bình. Bản hợp xướng đầy hùng tráng, thể hiện tinh thần kiên trung, bất khuất của những người lính làm nhiệm vụ nơi địa đầu đã chuyển tải được hết tư tưởng của bài thơ dài ba chương. Tiếng kèn như xung trận, nhịp trống trầm hùng theo nhịp 2/4 gồm hai đoạn đơn đã gợi tả khung cảnh đường lên biên giới đầy kiêu hãnh: Chúng tôi đi mồ hôi quệt ngang, mưa rơi chéo mặt/ Lúc rét bầm đêm, khi mặn mòi nắng chát/ Đi dọc những con đường cha ông đã mở/ Vực sâu đèo cao, đầu trần chân đất, dặm dài biên giới còn vọng tiếng Bác tháng ngày.
Lời ca gợi lên biết bao sự gian nan, vất vả, có cả sự hi sinh lặng thầm của người lính biên phòng nơi biên cương, rừng xanh, núi thẳm. Tuy vậy, người chiến sĩ biên phòng nơi địa đầu Tổ quốc vẫn luôn khắc ghi lời Bác dạy trong thực hiện nhiệm vụ, bảo vệ mùa xuân hòa bình cho đất nước: Phách nhịp cột mốc trong tim ngân nga/ Dẫu sờn vai áo ta băng băng qua/ Có hình Tổ quốc trong tim dẫn đường/ Lòng nặng bao yêu thương, cầm chắc súng trong tay/ Trùng trùng đoàn quân đêm ngày lên biên giới/ Quyết giữ yên Tổ quốc mẹ hiền.
Năm 2019, trong cuộc vận động sáng tác âm nhạc về đề tài biên giới và bộ đội biên phòng, ca khúc Biên cương âm vang lời Bác của nhạc sĩ Ngọc Khuê đã xuất sắc giành giải B. Nhạc sĩ tên tuổi gắn với ca khúc quen thuộc Mùa xuân làng lúa làng hoa bày tỏ: “Khi bắt tay vào sáng tác, tôi chợt nhớ tới lời Bác đã căn dặn cán bộ, chiến sĩ Công an nhân dân vũ trang (CANDVT) năm 1969 là: Làm CANDVT thì phải làm cho dân tin, dân yêu, dân ủng hộ. Có dựa vào nhân dân thì CANDVT mới hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình. Nếu trong công tác CANDVT, các cô, các chú được dân ủng hộ, làm cho dân tin, dân phục, dân yêu thì nhất định các cô, các chú thành công. Vậy là giai điệu và ý tưởng cứ thế tuôn chảy trên phím đàn.” Bài hát với lời ca sáng, âm điệu tha thiết mang âm hưởng của dân ca Tây Bắc, thể hiện lòng thành kính với Bác Hồ kính yêu: Lưng núi, lưng đèo biên cương xanh thẳm/ Nghe tiếng đất trời xôn xao nhắc gọi/ Nghe tiếng Bác Hồ âm vang trong tim ta/ Ấm mãi một rừng xanh bao la/ Mãi mãi khắc ghi trong lòng người chiến sĩ biên phòng. Lời dạy của Bác năm ấy cũng được nhắc đến đầy trân trọng nhưng được chuyển hóa thành lời tâm tình của người lính nơi biên cương: Làm sao cho dân tin mình, vì mỗi tấc đất biên cương yên bình/ Làm sao cho dân yêu mình, vì một biển Đông sóng ru ngàn năm/ Từ trên cao xanh non ngàn, lời thề người lính luôn luôn sẵn sàng/ Mùa xuân ta đi trên đường tuần tra biên giới mãi mãi bình yên... Qua tác phẩm này, nhạc sĩ Ngọc Khuê hi vọng chạm được đến tình cảm thiêng liêng của người chiến sĩ biên phòng với Bác Hồ kính yêu.
Có thể nhận thấy, một trong những yếu tố làm nên nét khác biệt và có sức lay động lớn của các ca khúc viết về Bác Hồ, về tình cảm của Người đối với quân dân biên giới hoặc quân dân biên giới làm theo lời dạy của Người là hầu hết các ca khúc không khô cứng ca ngợi lãnh tụ mà đều mang vẻ đẹp trữ tình của giai điệu và ca từ. Đặc biệt là đã đưa được âm hưởng dân gian bản địa vào giai điệu và đưa được ý thơ, tình cảm của Bác vào ca từ một cách mềm mại, tự nhiên, tạo cảm giác vừa kính trọng vừa gần gũi khi được nghe, được hát, nhất là trong khung cảnh núi rừng biên giới nên thơ, khoáng đạt
P.V.A
VNQD