. NGUYÊN THANH
Ở đây chúng tôi muốn bàn đến tính nhân dân, một khái niệm lý luận nghệ thuật quan trọng bậc nhất mà không hiểu sao gần đây bị coi nhẹ. Trong các giáo trình mới được xuất bản hình như các nhà học thuật cũng bị lôi kéo bởi tính thời thượng mà dành số trang nhiều hơn giới thiệu về hậu hiện đại, hậu thực dân, nữ quyền, giới tính, tính dục…Bây giờ hỏi một cử nhân văn chương, nghệ thuật về nội hàm, lịch sử, tính chất… của khái niệm này, chắc là khó khăn đối với họ.
Tính nhân dân là mối liên hệ mật thiết giữa sáng tác nghệ thuật ưu tú với thị hiếu thẩm mỹ, tư tưởng, tình cảm, lợi ích của nhân dân. Ở thế kỷ XVIII các nhà lý luận nghệ thuật Khai sáng phê phán chủ nghĩa cổ điển bởi tính quý tộc bảo thủ, đòi văn nghệ hướng về nhân dân, giáo dục, bồi dưỡng tinh thần công dân cho họ. Đến thế kỷ XIX, chịu ảnh hưởng bởi phong trào đấu tranh của nông dân chống chế độ nông nô, các nhà dân chủ cách mạng Nga kêu gọi nghệ thuật phải phục vụ cuộc đấu tranh chống bất công. Đứng trên quan điểm duy vật lịch sử cho rằng nhân dân vừa sáng tạo ra của cải vật chất vừa sáng tạo ra những giá trị tinh thần, kế thừa những hạt nhân tích cực trong lý luận đi trước, Mác bổ sung và hoàn chỉnh một quan niệm khoa học về tính nhân dân.
Một tác phẩm nghệ thuật có tính nhân dân là phải phản ánh những sự kiện, những vấn đề của đời sống có ý nghĩa đối với vận mệnh, hạnh phúc của nhân dân. Tục ngữ, ca dao, dân ca có tính nhân dân sâu sắc vì đó là tiếng nói, là tư tưởng tình cảm của nhân dân, khuyên bảo, giáo dục con người hướng đến cái đẹp vĩnh cửu của chân, thiện, mỹ. Thơ Hồ Xuân Hương sâu đậm tính nhân dân bởi đó là tiếng nói bênh vực người phụ nữ, đấu tranh chống lễ giáo khắc kỷ, đồng thời đó là tiếng lòng khát khao hạnh phúc, lẽ công bằng…Một tác phẩm không phải cứ nói về dân nghèo mới có tính nhân dân, vấn đề ở chỗ tác phẩm đó có thể hiện được tư tưởng, tình cảm, lợi ích của nhân dân hay không. Nhìn ở góc độ này ta lại thấy “Chinh phụ ngâm” tuy tập trung nói về nhân vật là phụ nữ quý tộc nhưng qua đó để lên án, tố cáo chiến tranh, nêu cao khát vọng hòa bình, thì vẫn là một tác phẩm có tính nhân dân sâu sắc.
Vấn đề có ý nghĩa quyết định là quan điểm tư tưởng và thái độ phản ánh của người nghệ sỹ sáng tạo ra tác phẩm có vì nhân dân, tôn trọng nhân dân hay không.
Cụ Nguyễn Trãi từng có câu “Lật thuyền mới biết dân như nước”. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng nói: “Trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân” (Hồ Chí Minh toàn tập, 1998, tập 8, tr 276). Đó là những câu châm ngôn muôn đời là chân lý để văn nghệ sỹ chúng ta học tập.
Đánh giá một tác phẩm có tính nhân dân luôn căn cứ từ hai phương diện cơ bản là nội dung (phản ánh cuộc sống của dân, tâm tư, tình cảm, ước nguyện, quyền lợi…của nhân dân), và hình thức (phù hợp với thị hiếu của dân, được nhân dân ưa thích, trong sáng, giản dị, dễ hiểu…). Đỉnh cao của tác phẩm có tính nhân dân trong quá khứ là “Truyện Kiều”, một tác phẩm “nói mãi không cùng”, càng đọc càng mới. Ứng những điều này vào hiện thực các sáng tạo nghệ thuật hôm nay càng thấy chúng ta cần phải cố gắng nhiều để đưa tác phẩm về với đông đảo quần chúng.
Có “tác phẩm” lấy cảm hứng từ những câu chuyện làm tình (được gọi một cách mỹ miều là diễn ngôn tính dục), miêu tả một cách cặn kẽ, chi tiết những cảnh sex khêu gợi sự thấp hèn xa lạ với thị hiếu thẩm mỹ của người Việt, đáng bị lên án.
Có “tác phẩm” lại tràn ngập những ngôn từ tục tĩu, chợ búa (được núp dưới tên gọi diễn ngôn thế tục)…rất thiếu trong sáng, hoàn toàn khác với sự tinh tế kín đáo của tính cách Việt, cũng nên bị loại trừ khỏi tầm quan tâm của bạn đọc chân chính.
Có ấn phẩm lại thẳng thừng chối bỏ văn hoá Việt đã sinh ra chính tác giả, kiểu như: “Bản sắc văn hoá Việt Nam/ Nó giống như một cái xác chết thối/ Giống như một cái gối cũ/ Như một vết thương bưng mủ…”. Cần phải coi đó là thứ phẩm phản động để gạt nó ra ngoài đời sống văn hoá.
Lại có “nghệ sỹ” thèm nổi tiếng bằng cách khoe thân thể trên mạng cá nhân…thì phải coi đó là những rác văn hoá cần phải quét dọn… !!!
Mỗi khi sáng tạo tác phẩm, nhà nghệ sỹ đặt câu hỏi: có lợi ích gì cho nhân dân, phục vụ gì cho thị hiếu của nhân dân…,thì mới có thể tạo ra một tác phẩm hay được công chúng đón đợi.
NT