. HIỀN ĐỖ
Sách không chỉ đơn thuần là những con chữ in trên giấy, nó trở nên đặc biệt khi được các nghệ nhân thực hiện một cách cầu kì, tinh tế. Nó được làm ra từ tâm huyết của người làm sách, tài năng của nghệ nhân, và từ tình yêu với sách vở, văn hóa của chính độc giả.
Tháng 8/2019, công ti sách Đông A mở bán 100 bản đặc biệt cuốn tiểu thuyết Những ngôi sao Eger (tác giả Gárdonyi Géza, dịch giả Lê Xuân Giang, Nxb Dân Trí liên kết Đông A phát hành) trên fanpage Facebook. Giá bán của sách là 1 triệu đồng/ cuốn - con số cao gấp 5 lần giá sách bìa cứng. Vậy mà trong vòng 90 giây sau khi đăng thông báo, 100 bản đã bán hết.
Đặc biệt, chỉ trong một phút đầu mở bán, đã có 94 bản sách được đặt mua. Việc bán 100 bản sách giá cao trong chưa đầy hai phút đã tạo nên một kỉ lục phát hành. Nó khiến xã hội phải nhìn nhận lại định kiến người Việt ít đọc sách, ít mua sách được kết luận một cách đầy tự ti trên khắp các phương tiện truyền thông. Nó cũng khiến giới xuất bản giật mình bởi nhu cầu sở hữu phiên bản sách đặc biệt trong cộng đồng cao như vậy. Và từ đây, một cuộc chạy đua làm sách bản đặc biệt bắt đầu.
Phiên bản Bố Già S100
Đông A - đơn vị tiên phong trong phong trào chơi sách đặc biệt
Công ti cổ phần Văn hóa Đông A không phải là đơn vị đầu tiên làm sách bản đặc biệt, nhưng họ là những người tiên phong trong phong trào chơi sách đặc biệt ở nước ta hiện nay. Không phải ngẫu nhiên một ngày đẹp trời Đông A nhảy ra làm bản đặc biệt cho sách, nó là sự tiếp nối truyền thống làm sách đẹp của đơn vị này.
Ông Trần Đại Thắng - Giám đốc, người sáng lập Đông A, từng có nhiều năm minh họa, làm bìa, tạo nên vẻ đẹp cho những cuốn sách. Bước vào thị trường xuất bản, phát hành, Đông A luôn chú trọng đến tính thẩm mĩ trên mỗi cuốn sách mình làm ra. Ngay từ năm 2005, khi phát hành cuốn Văn mới 5 năm đầu thế kỉ (hợp tuyển truyện ngắn của những tác giả đang được mến mộ thời đó như Tô Hoài, Bảo Ninh, Nguyễn Huy Thiệp, Lê Minh Khuê…), bên cạnh phiên bản phổ thông, Đông A còn làm 100 cuốn đặc biệt in trên giấy chất lượng tốt, sưu tầm đủ chữ kí của trên 40 tác giả trong sách.
Cũng với Văn mới 5 năm đầu thế kỉ, ông Trần Đại Thắng gặt hái được thành tựu trong quá trình làm sách. Năm 2006, ông lập hattrick tại Giải thưởng sách lần II (tiền thân của Giải thưởng Sách Quốc gia hiện nay) khi là họa sĩ đoạt giải Vàng sách đẹp với cuốn Văn mới 5 năm đầu thế kỉ, giải Bạc với cuốn Hồ Chí Minh tuyển tập thơ và giải Bìa đẹp với Con mắt xanh. Đông A cũng khiến giới yêu sách trầm trồ khi luôn làm ra những cuốn sách ấn tượng về mĩ thuật.
Năm 2017, đơn vị này phát hành hai cuốn Kiều và Lục Vân Tiên dưới dạng phổ thông, nhưng độc giả được mãn nhãn khi sách được làm bìa cứng, khổ to (24 x 29 cm), in màu toàn bộ và đặc biệt là có tranh minh họa của nhiều họa sĩ đương đại hàng đầu hiện nay.
Trong quá trình làm sách, thực hiện phòng tranh Đông A, ông Trần Đại Thắng đi nhiều hội sách thế giới, thăm thú các bảo tàng nổi tiếng. Tiếp cận sách bản đặc biệt, các phiên bản được làm thủ công từ châu Âu trải qua thời gian vẫn vẹn nguyên vẻ đẹp, ông Thắng cũng muốn sách tiếng Việt có bản đẹp như vậy.
Về nước, ông bắt đầu thử nghiệm những cuốn đặc biệt đầu tiên với các tác phẩm kinh điển. Năm 2019, ba cuốn sách có phiên bản đặc biệt đầu tiên của Đông A là Anh em nhà Karamazov (Dostoevsky), Kiêu hãnh và định kiến (Jane Austen), Những ngôi sao Eger. Với mỗi tác phẩm này, bên cạnh các ấn bản thường bán rộng rãi trên thị trường, Đông A làm thêm 100 bản đặc biệt cho mỗi đầu sách, gọi là “S100”.
S100 là sách phiên bản giới hạn, chỉ làm 100 cuốn. Về mặt nội dung, sách không khác các phiên bản phổ thông, nhưng về hình thức là những cuốn sách được làm bìa cứng thủ công do nghệ nhân Nguyễn Đức Khuynh thực hiện. Ruột sách thường được in 2 màu trên giấy định lượng 100gsm. Bìa sách được thiết kế riêng với kí tự và hoa văn ép nhũ; bìa được làm bằng chất liệu giả da, da, vải; mép sách được phun nhũ hoặc kim loại…
Các phiên bản S100 thường có chữ kí, triện son của tác giả hoặc dịch giả. Việc đánh số từ 1 đến 100 cho từng cuốn sách khiến ấn bản trở nên đặc biệt, là duy nhất. Tới nay, Đông A đã phát hành thêm S100 cho những tác phẩm như: Robinson Crusoe (Daniel Defoe), Bố già (Mario Puzo), Hán Sở diễn nghĩa (Chung Sơn cư sĩ Chân Vĩ), Khát vọng sống (Irving Stone), Thiên hoàng Minh Trị (Donald Keene)…
Trong đó, S100 Bố già kỉ niệm 50 năm tiểu thuyết phát hành có giá 1,5 triệu đồng/ cuốn. Cũng giống Kiều và Lục Vân Tiên, để thực hiện ấn bản này, Đông A đã đặt hàng các họa sĩ đương đại vẽ minh họa cho tác phẩm và đưa vào sách. Sau một thời gian ngắn thông báo phát hành S100 Bố già, phiên bản đặc biệt đã được mua hết.
Nhiều bạn đọc muốn được sở hữu phiên bản đặc biệt này, nhưng Đông A quyết không làm thêm. Để đáp ứng sự nhiệt tình của độc giả và người sưu tầm, đơn vị này đã thực hiện 500 bản bìa cứng bọc vải, hộp in metalize vàng (màng mạ kim loại mỏng), gọi là S500. Chưa đầy nửa tháng, 500 cuốn S500 cũng bán hết veo. Cơn cuồng sách bản đặc biệt lên cao tới mức các S100 thường có chủ trong vòng chưa đầy một phút sau khi thông báo mở bán.
Thông thường, mỗi lần chuẩn bị phát hành bản đặc biệt, Đông A sẽ tạo một thông báo mở bán trên trang Facebook của mình. Dưới thông báo đó, ai muốn mua thì vào đặt sách. 100 người đặt mua đầu tiên sẽ được sở hữu bản đặc biệt. Ai nhanh tay thì vui mừng vì có sách hiếm, ai chậm vài giây chỉ biết than trời vì hụt bản đặc biệt.
Việc sở hữu được S100 hay không còn trở thành chuyện “hên xui” khi những hình thức phát hành vô tiền khoáng hậu được thực hiện. Tháng 2/2020, khi chuẩn bị phát hành S100 Khát vọng sống, Đông A cũng tạo post mời đặt bản đặc biệt trên fanpage như các cuốn trước.
Người muốn mua sẽ bình luận dưới post trong vòng 15 phút, mỗi người chỉ đăng kí mua 1 cuốn. Sau 15 phút, có hơn 400 người đặt mua hợp lệ. Đông A thực hiện quay tên ngẫu nhiên thông qua một ứng dụng điện tử, chọn ra 100 người may mắn mua sách thành công. Việc mua sách phải qua mấy vòng như vậy không những không làm bạn đọc nhụt chí, mà còn như chất kích thích khiến các “tay chơi sách” tăng thêm ham muốn sở hữu bản đặc biệt.
Popup trong sách Hà Nội quán xá phố phường của nhà văn Uông Triều.
Nhà nhà làm bản đặc biệt, người người chơi bản đặc biệt
Sau khi Đông A thành công với sách S100, trên thị trường xuất hiện bản đặc biệt của các nhà sách khác. Hình thức phổ biến nhất là các nhà thường làm bản bìa cứng bên cạnh phát hành sách bìa mềm phổ thông, giá bìa chỉ nhỉnh hơn đôi chút.
Ví dụ, Phanbook khi phát hành Những con đường tơ lụa (Peter Frankopan) bìa mềm có giá 490 nghìn đồng thì thực hiện thêm 100 bản bìa cứng với giá 548 nghìn đồng/ cuốn. Tri thức trẻ Books - một đơn vị mới tham gia thị trường sách - cũng thực hiện phiên bản đặc biệt. Bộ sách Tam Quốc diễn nghĩa (La Quán Trung) với đầy đủ nội dung, chia làm 3 tập bìa cứng in bằng giấy mĩ thuật, ngoài bìa sách có dấu phiên bản đặc biệt, đánh số thứ tự cho 180 phiên bản này. Quà tặng kèm phiên bản đặc biệt là một tượng Quan công.
Sống - một đơn vị làm sách của tác giả Việt - cũng thể nghiệm hình thức này. Bản đặc biệt cuốn Hà Nội quán xá phố phường của nhà văn Uông Triều được thực hiện bìa cứng. Đơn vị phát hành đã thuê nhóm thiết kế để làm tranh popup riêng. Khi mở sách ra, popup này sẽ dựng lên thành mô hình 3D các địa danh nổi bật của Hà Nội. Omega Plus - đơn vị chuyên thực hiện những đầu sách tinh hoa - phát hành các ấn bản kỉ niệm.
Gọi là “kỉ niệm” vì các bản sách này vẫn như những bản phổ thông, có thêm chữ kí tác giả hoặc dịch giả, triện son của đơn vị phát hành, giá bán vẫn bằng giá bản phổ thông. Sách của Omega Plus là những cuốn với hàm lượng tri thức cao, được làm cẩn trọng ngay từ khâu chọn bản thảo, giá bìa khá cao, nên mỗi ấn bản của đơn vị này có chất lượng tốt, thêm chữ kí và triện có thể thành một dạng bản đặc biệt với người chơi sách.
Không chỉ có bản đặc biệt, một số đơn vị còn thực hiện những ấn bản siêu đặc biệt như Sách Tết của Đông A được làm hộp sơn mài, Thái Hà Books làm bản sách trúc chỉ. Nghệ thuật và nghệ nhân vùng Kinh thành Huế (L’Art à Hué) được làm bốn phiên bản siêu đặc biệt trên giấy trúc chỉ do họa sĩ Phan Hải Bằng thực hiện với hộp đựng tinh xảo. Bốn phiên bản được đặt tên “Long”, “Quy”, “Phượng”, “Phúc lành và trường thọ” lần lượt được bán đấu giá online và đấu giá trực tiếp.
Kết quả, tổng cộng bốn phiên bản này được mua với giá 72 triệu đồng, trong đó đắt nhất là ấn bản “Phượng” khi người mua trả tới 33 triệu đồng để sở hữu. Đơn vị phát hành sách cho biết không làm bản siêu đặc biệt để kinh doanh, toàn bộ tiền đấu giá sẽ được tặng cho quỹ Văn hóa Huế. N
goài cuốn sách giàu giá trị tư liệu, thẩm mĩ về Huế, Thái Hà Books cũng làm 50 bản đặc biệt và 5 bản đặc biệt nâng cấp của Dòng tranh dân gian Đông Hồ (tác giả Nguyễn Thị Thu Hòa). Năm ấn bản này có ruột và bìa cứng khâu tay, bìa da thuộc nhuộm màu, gáy sách được bo tạo gân nổi, hoa văn dùng phôi đồng nung nóng in hằn lên bìa sách, bụng sách thếp vàng…
Phong trào làm sách bản đặc biệt lên cao đã tác động tới những đơn vị làm sách có tiếng lâu nay. Một thời Nhã Nam làm phiên bản đặc biệt cho những tác phẩm kinh điển Việt Nam và thế giới. Các bản đặc biệt của Nhã Nam được đánh số từ 1 đến 100, bìa cứng, in trên giấy chất lượng. Bẵng đi một thời gian không thấy Nhã Nam làm bản đặc biệt. Tuy vậy, mới đây, đơn vị này đã cho ra 500 bản đặc biệt cuốn Nghệ thuật Huế (L’Art à Hué).
Các bản này được làm bìa giả da, hướng tới số đông bạn đọc trẻ muốn sở hữu nên có giá khá mềm so với các bản đặc biệt của những đơn vị khác. Kỉ niệm 15 năm thành lập, Nhã Nam cho biết sẽ thực hiện bộ “Việt Nam danh tác” phiên bản đặc biệt. Trên các nhóm, câu lạc bộ yêu sách, độc giả vui mừng vì đơn vị làm sách mà họ yêu mến đã thức tỉnh sau thời gian “ngủ quên” với sách bản đặc biệt.
Trong số các nhà làm bản đặc biệt, Tao Đàn cũng làm sách bìa cứng nhưng đứng ngoài phong trào. Từ trước khi Đông A với S100 xuất hiện, Tao Đàn thường làm những bản bìa cứng của một số tác phẩm. Phiên bản bìa cứng này được thực hiện với hình thức crowndfunding, mời bạn đọc đặt mua trước 200 cuốn phiên bản bìa cứng.
Sách mà Tao Đàn chọn làm bản đặc biệt cũng khác với những đơn vị còn lại. Trong khi các nhà làm bản đặc biệt cho những tác phẩm kinh điển, những cuốn sách xưa cũ với giá trị đã được khẳng định qua thời gian, mà biết chắc phát hành sẽ có người mua, thì Tao Đàn đi vào vùng đất mới với những cuốn sách lần đầu ra mắt chưa biết độc giả sẽ đón nhận ra sao.
Đơn vị này làm bản đặc biệt cho Sống đời của chợ (một cuốn sách thuộc lĩnh vực ít độc giả là xã hội học) hoặc làm bìa cứng cho tiểu thuyết Nhụy khúc của một tác giả mới xuất hiện trên văn đàn. Các cuốn sách dịch của Tao Đàn được làm bìa cứng tuy thành công trên thế giới, nhưng đều là lần đầu xuất bản tại Việt Nam.
Một thú chơi văn hóa
Thú chơi sách bản đặc biệt đã có từ rất lâu trên thế giới. Xưa kia, sách được làm thủ công, người làm sách là những nghệ nhân làm việc với mực, phẩm, chỉ, lá vàng, bìa da, sơn son thếp vàng lên các chữ cái… Các gia đình quyền quý thường xây dựng những ngăn kệ đẹp để cất giữ những cuốn sách đóng bìa da, tạo thành thư viện riêng. Ở đó, những cuốn sách nằm trên tay các cô bé, cậu bé có khi bằng cả gia sản của một hộ thường dân.
Ngày nay, sách đã đến với mọi người, mọi nhà. Một thống kê cho thấy mỗi ngày có khoảng 45 nghìn tỉ trang sách được in ra để đến với hàng tỉ bạn đọc trên thế giới. Giá mỗi cuốn sách có khi chỉ bằng một tách cà phê ta uống, sách điện tử còn rẻ hơn và đến với bạn đọc theo cách chớp nhoáng hơn. Chính trong lúc sách trở nên phổ biến hơn bao giờ hết thì người ta lại quay về với những bản đặc biệt, nhất là những cuốn được làm thủ công.
Việc làm sách bản đặc biệt, sưu tầm sách đặc biệt hơn một năm nay đã tạo thành một phong trào đẹp, một thú chơi văn minh. Những người chơi sách không chỉ mua bản đặc biệt về trưng bày nâng niu trong tủ sách của mình. Họ thành lập các nhóm để cùng chia sẻ, giao lưu thú chơi. Đã có những nhóm người chơi sách bản đặc biệt như “Câu lạc bộ người chơi sách phiên bản giới hạn Việt Nam”, “Câu lạc bộ sách S100”…
Từ đời thực, họ hình thành nhóm trên mạng Internet, phổ biến qua mạng xã hội Facebook. Các group này là nơi chia sẻ đam mê, nơi khoe sách đặc biệt, đôi khi là giao lưu, mua bán, trao đổi các phiên bản sách đặc biệt.
Nhu cầu cao trong cộng đồng tạo nên sự quý hiếm cho sách bản đặc biệt. Có những cuốn phát hành chưa lâu, người mua bán lại với giá gấp 5 - 7 lần giá ban đầu. Hồi tháng 2/2020, nhà sưu tầm Từ Xuân Minh đã bán đấu giá 5 cuốn S100 của Đông A do anh “hết duyên” sưu tầm. Mỗi cuộc đấu giá đều nhận được sự quan tâm của cộng đồng chơi sách, giá cả giao dịch cũng tăng cao, như cuốn Bố già có người mua 6,9 triệu đồng.
Ông Nguyễn Tuấn Bình - một người chuyên phát hành sách có chữ kí, bản đặc biệt - nhận xét lúc đầu người mua còn rụt rè, giờ đây sách đặc biệt đã tạo được thị trường riêng. “Thị trường đã hình thành, không dưới 200 người mua với một phiên bản đặc biệt. Nhưng thị trường này cũng không quá rộng, không thể vượt ngưỡng 500 người. Bởi sách phổ thông cũng nhiều cuốn chỉ in 1.000 bản. Đặc biệt mà in quá 500 bản thì còn gì là quý, hiếm nữa”, ông Tuấn Bình nói.
Đối tượng người chơi sách bản đặc biệt cũng đa dạng. Họ là những người làm đủ ngành nghề khác nhau, thuộc nhiều lứa tuổi khác nhau nhưng chung một tình yêu sách. Không chỉ những người có nghề nghiệp ổn định, có tài chính mới chơi sách, có những độc giả nhỏ tuổi cũng xây dựng tủ sách đặc biệt cho mình.
Đơn cử, phiên bản Nghệ thuật Huế (L’Art à Hué) kỉ niệm 15 năm thành lập Nhã Nam có một người mua cho biết số tuổi của cậu bằng đúng số tuổi của Nhã Nam. Điều đó có nghĩa người chơi sách này chỉ mới 15 tuổi và đang học phổ thông. “Đôi khi chỉ là bớt một đôi giầy, một bộ quần áo đi thì có thể mua được một cuốn sách bản đặc biệt” - Lời của một người sưu tầm cho thấy để chơi được sách bản đặc biệt không phải yếu tố tài chính, mà lòng đam mê, yêu thích sách vở, văn hóa, nghệ thuật mới là yếu tố quyết định.
Sách bản đặc biệt không chỉ phục vụ thú chơi của một nhóm sưu tầm nhỏ. Ý nghĩa của nó còn lớn lao hơn thế khi dưới sức ép của phong trào này, các nhà làm sách luôn đổi mới để làm ra những ấn phẩm hay về chất lượng, đẹp về thẩm mĩ, cao hơn là đạt đến độ tinh tế. Ông Nguyễn Việt Thắng - đại diện Đông A - cam kết: “Chúng tôi luôn thay đổi, tìm tòi và ngày một tốt hơn ở những phiên bản sách đặc biệt sau”.
Gần 200 năm trước, khi nhà điểu học John James Audubon thực hiện cuốn Những loài chim nước Mĩ, có lẽ ông không ngờ được rằng hôm nay các phiên bản sách của mình lại đắt giá đến thế. Gần 200 bản sách được ông thực hiện ròng rã trong một thập kỉ cùng các cộng sự, những nghệ nhân làm sách thủ công, đôi khi hết tiền phải đi tìm kiếm tài trợ. Tới nay, mỗi phiên bản sách mang ra đấu giá đều lập kỉ lục hàng triệu USD, cuốn đắt nhất từng bán là 11,5 triệu USD (khoảng 267 tỉ đồng).
Những loài chim nước Mĩ nói riêng hay sách đặc biệt nói chung không chỉ tạo ra những ấn bản cầu kì, tinh tế. Qua thời gian, nó càng trở nên đặc biệt, quý hiếm, và có giá trị cả về tài chính lẫn ý nghĩa văn hóa.
H.Đ
VNQD