Tuy đã qua đời vào tháng trước, nhưng nhà văn người Anh gốc Ukraina Marina Lewycka vẫn được gọi tên tại giải Bollinger Everyman Wodehouse vinh danh các tiểu thuyết hài hước xuất sắc nhất thế giới.
Theo đó bà đã thắng giải “Winner of winners” – cuốn sách hay nhất trong số những tác phẩm đã từng chiến thắng trong 25 năm lịch sử của giải thưởng này, dành cho tiểu thuyết Lược sử máy kéo bằng tiếng Ukraine xuất bản năm 2005. Quyết định nói trên đã đưa ra một ngày trước khi bà qua đời ở tuổi 79 tuổi sau một thời gian dài lâm bệnh nặng, theo lời chủ tịch giám khảo Peter Florence.
Nhà văn người Anh gốc Ukraina Marina Lewycka.
Lược sử máy kéo bằng tiếng Ukraina được giám khảo Claudia Winkleman miêu tả là “vừa hài hước, vừa độc đáo, vừa sâu sắc, vừa cảm động”. Cuốn sách xoay quanh một kĩ sư già, góa vợ, bỗng dưng một ngày tuyên bố mình sẽ bước thêm bước nữa ở tuổi 84. Tình yêu ấy mang hình hài một cô nàng ngực to, tóc vàng, đã li dị chồng mà ông gặp tại Câu lạc bộ Ukraina. Nhận thấy cha mình có khả năng bị lừa, hai cô con gái vốn bất đồng bỗng cùng hợp lực để tống bằng được cô ả đào mỏ về nước. Tình huống bi hài ấy chẳng ngờ lại khiến những kí ức xúc động về người mẹ đã khuất, những phong tục của quê hương Ukraina từ lâu bị lãng quên cùng những sự thật không hề dễ chịu về quá khứ gia đình dần dần sống dậy. Theo nhiều đánh giá, tác phẩm thoạt nhìn chỉ như một hài kịch vui nhộn, nhưng nếu cảm nhận bằng trái tim, đây còn là một tấn bi kịch được thể hiện dí dỏm và sâu lắng.
Vào thời điểm xuất bản, cuốn sách đã lọt vào vòng chung khảo giải thưởng Man Booker và giải Orange – tiền thân của giải Women’s Prize for Fiction ngày nay. Trên sân khấu vinh danh, chồng Donald Sassoon và con gái Sonia đã thay Marina nhận giải tại một buổi lễ được tổ chức tại Westminster. Để nhận giải này, bà đã vượt qua những tên tuổi lẫy lừng như Jonathan Coe, Geoff Dyer, Ian McEwan, Terry Pratchett, Helen Fielding, Alexander McCall Smith, Percival Everett, Bob Mortimer cùng nhiều người khác.
Peter Florence cho biết thêm: “Việc chọn chỉ 1 trong số 25 người chiến thắng thật sự khó khăn. Vì vậy ban giá khảo quyết định sẽ tôn vinh tác phẩm khiến những người chưa biết về nó có thể bật cười nghiêng ngả, sau đó yêu thích đặc biệt. Lewycka theo đó đã chinh phục chúng ta ngay từ tựa đề, và bà cũng khiến chúng ta say mê qua từng trang sách. Điều ấy không hề thay đổi suốt 20 năm, dù là sự hài hước, lịch sử của Ukraina hay trải nghiệm tị nạn của rất nhiều người. Bằng cách nào đó, việc vừa hài hước lại vừa u ám khiến cuốn sách này thêm phần sống động.”
Việc bà ra đi vào tháng trước đã để lại những tiếc nuối lớn. Tác phẩm của Lewycka thường khai thác cội nguồn Ukraina cũng như trải nghiệm tị nạn. Bill Hamilton, người đại diện văn học của bà, cho biết: “Marina đã bùng nổ trên văn đàn quốc tế với Lược sử máy kéo bằng tiếng Ukraina đầu tay. Tác phẩm, qua đó, đã giới thiệu phong cách hài hước độc đáo với một chút châm biếm, giễu nhại, kết hợp với tinh thần đấu tranh cho công lí xã hội. Tất cả đã được thể hiện xuất sắc trong các tiểu thuyết tiếp theo và trong cuộc sống của bản thân bà”.
Các tác phẩm nổi bật của Marina Lewycka.
Juliet Annan, cựu biên tập viên của bà, cũng bày tỏ lòng kính trọng đối với tác giả. Cô cho biết: “Được biên tập và làm việc với Marina là một vinh dự lớn lao. Có rất ít người thực sự độc đáo, và bà là một trong số đó. Lewycka hài hước, nồng nhiệt, đâu đó còn lập dị nữa. Bà cũng là người mang đến những ý tưởng độc đáo, đôi khi là bất khả thi. Tiểu thuyết của bà sẽ còn sống mãi như bản ghi chép vừa nghiêm túc vừa hài hước về thời đại và không gian này”.
Lewycka sinh năm 1946 tại một trại tị nạn do Anh quản lí ở Kiel, Đức. Bà là con gái của hai người Ukraine bị Đức Quốc xã bắt làm lao động cưỡng bức. Sau đó, gia đình chuyển đến Anh, nơi bà lớn lên, học tập tại đây. Trước khi trở thành tiểu thuyết gia, bà từng giảng dạy ngành nghiên cứu truyền thông tại Đại học Sheffield Hallam. Trong thời gian đó, bà tham gia một khóa học viết sáng tạo và hoàn thiện bản thảo sau này sẽ trở thành Lược sử máy kéo bằng tiếng Ukraina. Với tác phẩm này, bà trở thành người phụ nữ duy nhất giành giải Bollinger Everyman Wodehouse trong 16 năm đầu tiên của giải thưởng.
Tuy được đón nhận ở nước ngoài với hơn 30 bản dịch đã ra đời, nhưng tại Ukraina, sách của bà vẫn chưa được chuyển ngữ. Nguyên nhân cho điều này là bởi đằng sau sự dí dỏm, vui tươi và hài hước là nỗi đau và sự chia rẽ sâu sắc của một dân tộc. Dẫu thế sau khi tác phẩm gây tiếng vang lớn, Lewycka đã du lịch đến Ukraine và liên lạc với những người họ hàng thất lạc từ lâu. Trong dịp này bà đã cho một người dì nghe băng ghi âm giọng nói của người mẹ quá cố, người đã không nghe tin tức gì về chị gái suốt 6 thập kỉ. Từ trải nghiệm này, viết văn trở thành một hành động thiêng liêng với bản thân bà.
Trong suốt sự nghiệp, Lewycka đã phát triển năng khiếu độc đáo trong việc chuyển đổi kí ức về những sang chấn - không chỉ trong hoàn cảnh gia đình bà, mà còn của những người khác - thành tác phẩm hư cấu phong phú. Sự ấm áp, vui tươi và đồng cảm của bà gửi gắm thông điệp rằng sự hài hước có khả năng giúp chúng ta vượt qua những thời điểm khó khăn và giữ chúng ta kết nối với bản chất nhân văn của mình.
Những tiểu thuyết nổi bật khác của bà bao gồm Two Caravans (2007) lọt vào vòng chung khảo giải thưởng Orwell cho tiểu thuyết chính trị, We Are All Made of Glue (2009), Various Pets Alive and Dead (2012) và The Lubetkin Legacy (2016) một lần nữa lọt vào vòng chung khảo giải thưởng Bollinger Everyman Wodehouse. Tiểu thuyết cuối cùng của bà, The Good, the Bad and the Little Bit Stupid, được xuất bản năm 2020. Trong đó đa phần tác phẩm là những góc nhìn bên lề về một nước Anh hậu chiến. Đơn cử Two Caravans đã đưa những người lao động nhập cư Đông Âu vào một cuộc hành hương có phần châm biếm, trong khi We Are All Made of Glue (2009) cố gắng kết nối những hi vọng và nỗi sợ hãi của người Do Thái và Palestine thông qua số phận của một ngôi nhà ở London. Ngoài ra, ở tác phẩm cuối, bà đã thêm câu chuyện về Brexit vào tác phẩm.
Nhiều nhà phê bình đánh giá tiểu thuyết của Lewycka đã tìm cách gắn kết những quan điểm đối lập thông qua phong cách hài kịch đặc biệt, đầy sáng tạo về ngôn từ và giàu tính lịch sử. Giống Zadie Smith hay Hanif Kureishi, tác phẩm của bà đề cao những giọng nói và tầm nhìn “ngoại cuộc” của một đất nước hỗn loạn, thay đổi nhanh chóng và ít nhiều biến những xung đột thành các tiểu thuyết hài hước, đầy phấn khởi.
Những năm cuối đời, Lewycka sống tại Sheffield và phải vật lộn với chứng teo đa hệ thống (MSA) - một rối loạn thần kinh tiến triển hiếm gặp gây thoái hóa các tế bào thần kinh não. Một trong những tác dụng phụ là chứng loạn vận ngôn, một rối loạn vận động gây yếu các cơ dùng để phát âm. Viết trên tờ The Guardian vào năm 2020, bà đã suy ngẫm về cuộc sống chung với căn bệnh này: “Tôi phải phụ thuộc vào bạn bè và lòng tốt của người lạ… Một trong số ít lợi ích của căn bệnh này là tôi được nhìn thấy con người ở trạng thái hồn nhiên nhất của họ.” Tuy vậy bà vẫn lạc quan: “Đôi khi những lỗi sai cũng có thể mở ra những con đường mới cho tư duy sáng tạo... Điều đó khiến tôi mỉm cười ngay khi những tưởng không có điều gì để mà cười nữa”.
NGÔ THUẬN PHÁT dịch từ The Guardian
VNQD