Kể những gì xuất phát từ trái tim

Bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong lòng đất do đạo diễn Bùi Thạc Chuyên thực hiện sắp ra mắt công chúng đã thu hút được nhiều sự chú ý bởi đây là một bộ phim về đề tài chiến tranh cách mạng hướng đến kỉ niệm 50 năm ngày thống nhất đất nước, cũng là bộ phim đầu tiên về đề tài này được tư nhân bỏ vốn đầu tư. Nhân dịp này, Tạp chí Văn nghệ Quân đội đã có cuộc trò chuyện với đạo diễn Bùi Thạc Chuyên.

- Thưa đạo diễn Bùi Thạc Chuyên, điều gì khiến một đạo diễn của dòng phim nghệ thuật phía Bắc lại làm đạo diễn kiêm biên kịch của một bộ phim về chiến tranh cách mạng “rặt Nam Bộ”?

+ Điện ảnh tôi chỉ quan tâm đến phim hay phim dở, không phân biệt phim nghệ thuật hay phim thương mại. Điện ảnh cũng không có đặc quyền vùng miền, đặc quyền kinh nghiệm hay kí ức. Khi tôi trò chuyện với nhà văn Bảo Ninh, ông nói đại ý người đi qua chiến tranh như ông đôi khi bị mắc kẹt trong đó mà không có được cái nhìn về chiến tranh mới mẻ của những người chưa từng đi qua chiến tranh. Có thể ông muốn khích lệ tôi nhưng tôi nghĩ cái nhìn cá nhân mạnh mẽ mới là động cơ của người sáng tác. Điều gì đã thổi bùng cảm hứng sáng tạo mới là điều quan trọng. Với Địa đạo: Mặt trời trong lòng đất tôi đã gặp một “vụ nổ nguyên tử” trong đầu vào năm 2014 và dư chấn kéo dài hơn 10 năm mà không thể dứt ra được.

- Ông có thể cho biết về “vụ nổ nguyên tử” ấy? Và điều gì đã “thổi bùng cảm hứng sáng tạo” ở ông trong bộ phim này?

+ Tôi bắt gặp một mỏ vàng những câu chuyện không giống ở bất cứ đâu trên thế giới, những câu chuyện về cuộc kháng chiến phi thường của những người dân thường Việt Nam chống lại một đạo quân chuyên nghiệp hùng mạnh hơn hàng trăm lần. Củ Chi là một trong hai biểu tượng của chiến tranh nhân dân Việt Nam, điển hình cho chiến tranh phi đối xứng. Các chất liệu đời sống vô cùng đặc biệt cũng như tính điện ảnh của những câu chuyện về địa đạo Củ Chi là tuyệt vời. Và mình muốn điên lên khi biết cho đến khi đó vẫn chưa có một bộ phim truyện nào làm về địa đạo Củ Chi. Tại sao? Tại sao? Vậy thì phải làm thôi.

"Và mình muốn điên lên khi biết cho đến khi đó vẫn chưa có một bộ phim truyện nào làm về địa đạo Củ Chi. Tại sao? Tại sao? Vậy thì phải làm thôi".

- Đạo diễn Bùi Thạc Chuyên -

- Sinh ra và lớn lên, hoạt động nghệ thuật chủ yếu ở phía Bắc, lại chưa từng thực hiện một bộ phim nào về đề tài chiến tranh cách mạng, khi làm Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối, ông đã gặp phải những khó khăn gì và đã vượt qua như thế nào? Ông có học hỏi hay chịu ảnh hưởng của bộ phim nào về đề tài chiến tranh?

+ Tôi đã làm một số phim nhưng chưa từng rơi vào hoàn cảnh không biết phải làm như thế nào như trong phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối. Dân làm phim đều hiểu động đến phim chiến tranh là rất khủng khiếp. Mọi người chắc còn nhớ bộ phim chiến tranh của bậc thầy Francis Ford Coppola sản xuất bởi nền điện ảnh Mĩ chuyên nghiệp bậc nhất vào năm 1979 có chi phí 12 triệu đô la (Một dự toán cực khủng thời đó) nhưng sau đó đội giá gần 3 lần tới 31,5 triệu. Tên phim là Apocalypse Now (Ngày tận thế hôm nay) nhưng do trục trặc, chậm trễ quá nhiều trong quá trình sản xuất mà thành phần đoàn phim đùa là Apocalypse When (Khi nào thì tận thế?) Tất nhiên là khó có thể học được gì từ một nền sản xuất phim lớn như thế.

Cái khó của phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối một là phải giải quyết vấn đề không gian của địa đạo. Hai là vấn đề ánh sáng của những đường hầm. Làm sao để sống động mà vẫn chân thực. Với ê kíp 300 người thì không thể quay phim ở địa đạo thật mà hiện nay đang cho du khách tham quan. Ngay từ đầu tôi xác định phải dựng trong trường quay. Nhưng dựng thế nào và quay như thế nào trong không gian chật hẹp như vậy dường như là bất khả thi.

Trong phim cũng có những cảnh hoành tráng. Mọi người đều hiểu là những cảnh chiến tranh hoành tráng thì ngành công nghiệp điện ảnh của chúng ta chưa có đủ năng lực để làm cho đến nơi đến chốn. Vậy thì phải làm sao? Chúng tôi cần những trang thiết bị quân sự hạng nặng của quân đội Mĩ. Rồi phải điều khiển những phương tiện đó kết hợp với quả nổ, với hàng trăm lượt diễn viên quần chúng trong các vai lính Mĩ và du kích. Những trận chiến cần có cả hai bên chiến đấu với nhau… đều là những câu hỏi mà sát đến ngày quay còn chưa có lời giải đáp.

Nhưng vấn đề hóc búa nhất là diễn viên…

- Về những gì thưa ông?

+ Diễn viên có sẵn sàng cho một cuộc chơi kéo dài với sự dấn thân chưa từng có tiền lệ ở Việt Nam. Họ có chấp nhận bỏ các dự án khác không vì gần như phải tập trung toàn thời gian cho dự án này, kể cả những vai phụ nhỏ nhất. Họ phải giảm cân tới dưới mức tối thiểu của người gầy gò nhưng vẫn phải đủ sức khỏe để đáp ứng được quá trình quay phim đầy gian khổ. Chưa từng có dự án nào tôi phải thuyết phục diễn viên sống cùng một khẩu súng thật toàn thời gian trong những ngày gần bấm máy, lăn lê hàng tháng trời ở thao trường để học sử dụng vũ khí và luyện tập cách di chuyển trong địa đạo, bắn đạn thật, học quân sự, luyện thể lực… Những người diễn viên phải hi sinh rất lớn cho dự án này. Khi hoàn thành quá trình quay phim, một thời gian sau tôi vẫn gặp ác mộng về những tai nạn suýt xảy ra và thầm cảm ơn linh hồn các cô các chú du kích Củ Chi phù hộ cho để không một bạn diễn viên nào bị thương vì bị va phải súng, hoặc vì quả nổ, vì lửa, vì đinh và chông, vì dòng sông Sài Gòn nước ròng, nước lớn. Tất cả đều an toàn.

Diễn viên Thái Hoà trong vai Bảy Thẹo và Diễm Hằng Lamoon trong vai Út Khờ ở một tình huống éo le trong phim. Ảnh: ĐLP

- Những diễn viên trong bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối là sự kết hợp giữa những tên tuổi đã thành danh như nghệ sĩ Thái Hòa, hay nghiệp dư như ca sĩ Cao Minh, cùng nhiều diễn viên trẻ, người miền Nam, người miền Bắc. Khi chọn lựa các diễn viên cho phim này, ông đã đưa ra những tiêu chí và yêu cầu ra sao? Ông đã chỉ đạo họ như thế nào trong quá trình làm phim để có được sự đồng đều nhất có thể trong diễn xuất để dung hoà những khác biệt? Ông hài lòng nhất và đánh giá tốt nhất diễn viên nào trong phim này?

+ Tôi hay quan sát cách mà những người diễn viên làm việc với dự án ngay từ những ngày đầu casting. Họ có hứng thú với dự án không? Có sẵn sàng hết mình vì nhân vật không? Máu lửa là điểm cộng lớn cho casting những phim như thế này.

Tôi phải nhìn thấy ở người diễn viên đó thấp thoáng nhân vật của phim. Ví dụ như Thái Hòa, ban đầu tôi có thể nhìn thấy 70% nhân vật mà anh ấy sẽ đóng. Đó là một tỉ lệ rất cao. Rất hiếm khi có được 100% ở giai đoạn casting. May mắn là Thái Hoà với phẩm chất của anh ấy đã điền nốt 40% còn lại để hoàn thành vai diễn 110% một cách xuất sắc. Anh ấy cùng với Quang Tuấn là những diễn viên cực kì chuyên nghiệp và có đẳng cấp. Tôi tin là tất cả các đạo diễn đều khao khát được làm việc với những diễn viên như thế.

Với Hồ Thu Anh và Diễm Hằng Lamoon, tôi thực sự ngạc nhiên và tự hào có sự cống hiến của các em cho bộ phim này. Tôi tin là các em sẽ đi được rất xa vì những điều tuyệt vời mà các em đã thể hiện trong bộ phim. Tôi thường nói với diễn viên là cái mà tôi trông đợi nhất ở diễn xuất của các em chính là những điều không ai trông đợi. Tức là diễn viên phải có những giây phút xuất thần. Phải làm cho khán giả bất ngờ và ngạc nhiên. Hầu hết các diễn viên trong bộ phim này đã làm được điều đó, dù nhiều người mới lần đầu đóng phim. Tôi rất cảm ơn sự tận hiến của dàn diễn viên trong bộ phim này, từ những vai phụ nhỏ nhất. Cảm xúc mà các em mang lại thực sự kì diệu.

Hồ Anh Thu trong vai Ba Hương, cô gái có tình yêu đẹp với Tư Đạp (Quang Tuấn) trong Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối. Ảnh: ĐLP

- Động lực nào để ông vượt qua những khó khăn trong quá trình làm phim?

+ Tôi luôn nghĩ Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối là một bộ phim chiến tranh rất đặc biệt, không giống với bất kì bộ phim chiến tranh nào đã từng thấy trên màn ảnh Việt Nam và cả thế giới nữa. Tôi đã may mắn có được một câu chuyện như thế. Hơn thế, tôi nghĩ Củ Chi là niềm tự hào chung của người Việt Nam. Trên thế giới khán giả chỉ biết đến những bộ phim về chiến tranh Việt Nam làm bởi người Mĩ, kể những câu chuyện của người Mĩ. Người Việt Nam và những câu chuyện của người Việt Nam trong những bộ phim đó hoàn toàn mờ nhạt. Điện ảnh của chúng ta tuy nhỏ bé nhưng vẫn cần đưa ra được cái nhìn của người Việt Nam về cuộc chiến. Đó là động lực để tôi vượt qua khó khăn.

- Theo quan điểm của cá nhân tôi, khi nói về phong cách, tư duy và cảm quan nghệ thuật của đạo diễn Bùi Thạc Chuyên, tôi có thể tóm gọn trong một câu đơn giản là: tinh tế và chân thực trong hình ảnh, kĩ lưỡng, cầu toàn trong từng cảnh quay. Đặc biệt, những bộ phim của ông làm tôi liên tưởng đến một khái niệm của mĩ học truyền thống Nhật Bản, đó là “wabi sabi” (sá tịch) có nghĩa là vẻ đẹp của các sự vật hiện tượng “sứt mẻ, vô thường và thiếu khuyết”. Nói cách khác, những bộ phim của ông thường mang một vẻ đẹp của sự bất toàn, thiếu khuyết, vô thường, dễ gợi nên cảm xúc trong lòng người xem. Vậy vẻ đẹp đó được ông thể hiện cụ thể trong bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối như thế nào?

+ Xin cảm ơn những đánh giá tích cực về công việc của tôi. Thật thú vị khi liên tưởng những bộ phim đến một khái niệm mĩ học phổ biến ở Nhật Bản, đất nước mà tôi ngưỡng mộ. Làm phim là một dạng kể chuyện, tôi thích sự khiêm nhường khi kể về sự thật, về thế giới mà chúng ta đang sống. Tôi luôn nghĩ nghệ thuật không bao giờ hấp dẫn, sinh động và đa dạng bằng cuộc sống thật, dù mình làm ra một bộ phim hay bao nhiêu đi nữa. Trong dự án phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối cũng vậy. Tôi luôn nghĩ là những gì thật sự diễn ra dưới địa đạo Củ Chi trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mĩ hay hơn nhiều những gì tôi thể hiện trong bộ phim. Suy cho cùng điện ảnh chỉ giao tiếp với khán giả trên phương diện cảm xúc và người làm phim chỉ nên kể ra những gì mình thấy tin và xuất phát từ trái tim mình.

Một cảnh trong phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối. Ảnh: ĐLP

Một trong những điều mang lại nhiều cảm xúc khi thực hiện phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối là chúng tôi đã tìm ra cách để thể hiện được bối cảnh địa đạo trong lòng đất. Những người dân Củ Chi trong hàng thập kỉ đã đào hàng trăm kilomet địa đạo. Đào bằng tay, với những dụng cụ hết sức thô sơ, không cần thiết kế, không cần thước đo… Khi tái hiện lại những đường hầm, chúng tôi cố gắng suy nghĩ giống như những người nông dân ở Củ Chi với sự hồn nhiên nhất có thể, với nguồn lực hạn chế nhất nhưng phải cực kì hữu dụng. Và chúng tôi đã có những đường hầm cong queo tự nhiên tuyệt đẹp. Đó có phải là cái đẹp trong sự không hoàn hảo mà chúng ta vừa nhắc đến không?

- Sau khi thực hiện xong bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối, ông cảm thấy hài lòng nhất điều gì ở phim này và liệu còn có điều gì mà ông chưa ưng ý?

+ Tôi vốn là diễn viên sân khấu và tôi yêu sân khấu. Một trong những đặc thù của sân khấu là nếu đêm diễn hôm nay chưa hài lòng, chúng ta có thể thay đổi vào đêm diễn tiếp theo. Điện ảnh thì khắc nghiệt hơn, điều duy nhất người ta có thể làm được và cố làm khi bộ phim được công chiếu là phải quên nó đi càng nhanh càng tốt. Nhắc lại những điều hài lòng thì tự mãn và không có ích gì cho phim tiếp theo, nghĩ đến những điều không hài lòng thì chỉ thêm tức mà chẳng thể làm được gì.

- Đây là bộ phim đầu tiên về đề tài chiến tranh cách mạng do tư nhân bỏ vốn thực hiện trong đó có những người là bạn bè của ông. Vậy ông có bị sức ép về doanh thu hay không? Ông kì vọng nhất ở điều gì sau khi bộ phim ra mắt công chúng?

+ Tôi rất biết ơn khi những nhà đầu tư cho bộ phim đã thấu hiểu mục đích và ý nghĩa của dự án. Tôi trong vai trò vừa là nhà sản xuất, vừa đạo diễn nên chịu một sức ép rất nặng về quá trình thực hiện bộ phim, về chất lượng nghệ thuật cũng như về tiến độ để kịp trình chiếu trong dịp kỉ niệm 50 năm đất nước hòa bình thống nhất. Nếu phải gánh sức ép về doanh thu thì chắc chịu hết nổi quá. Thật sự chúng tôi được các bác các chú anh hùng liệt sĩ thương, mở lối tiếp sức trong suốt quá trình thực hiện bộ phim, nhiều lúc tưởng chừng không vượt qua nổi. Bây giờ thì chỉ còn mong khán giả thương bộ phim nữa thôi.

Đạo diễn Bùi Thạc Chuyên (giữa) tại buổi giới thiệu bộ phim ở TP. Hồ Chí Minh. Phim dự kiến ra mắt khán giả cả nước vào 4/4/2025. Ảnh: ĐLP

- Miền đất phương Nam liệu có phải là một nguồn cảm hứng sáng tạo mới của ông hay không, bởi sau thành công của bộ phim Tro tàn rực rỡ, ông lại dấn thân thực hiện bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối cũng về miền đất này? Tiếp theo, ông có dự án gì khác cũng gắn với miền đất phương Nam hay không?

+ Một điều khá riêng tư: với tôi phương Nam là miền đất chữa lành. Phương Nam đã cho tôi năng lượng trong lúc tôi kiệt quệ nhất. Hai bộ phim vừa qua đã chữa lành cho tôi. Nếu còn có duyên thì sẽ có những dự án khác. Tôi không biết nữa. Tôi nghĩ miền đất phương Nam này chọn tôi, những dự án phim đó đã chọn tôi chứ không phải ngược lại. Tôi sẽ tiếp tục kiên nhẫn chờ đợi.

- Nếu phải nói ngắn gọn một câu với khán giả về cảm xúc, sự lao động sáng tạo của ông trong quá trình thực hiện bộ phim Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối, ông sẽ nói câu gì?

+ BIẾT ƠN!

- Trân trọng cảm ơn đạo diễn Bùi Thạc Chuyên.

HÀ THANH VÂN thực hiện