Có thể nhiều người biết Nhị Ca chính là người dịch các kiệt tác Anna Karenina của Lev Tolstoy; Nhà thờ Đức Bà Paris của Victor Hugo nhưng ít ai biết ông từng nhiều năm làm phóng viên chiến trường từ đầu cuộc kháng chiến chống Pháp cho các báo Bắc Sơn; Vệ Quốc quân cho đến khi chuyển về Văn nghệ Quân đội công tác một mạch tới lúc nghỉ hưu. Với bản tính lịch lãm, bặt thiệp, Nhị Ca là một gương mặt phê bình hiếm hoi rất được giới sáng tác nể trọng. Ông viết ít nhưng tinh tế và đã góp phần tạo ra những tiếng nói quyết định trong giới phê bình văn học nghệ thuật thời kì chống Pháp và chống Mĩ cho tới thời Đổi mới. Chính ông là người đầu tiên và suốt hành trình sau này sưu tầm, giới thiệu và khẳng định tài văn Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thi.
Dịch giả, nhà phê bình Nhị Ca.
Khi Nguyễn Thi in truyện ngắn Im lặng đã từng gây ra những dư luận trái chiều bởi không khí văn học lúc đó luôn hướng về ca ngợi hân hoan thì Nguyễn Thi đã bằng tác phẩm Im lặng sớm đặt ra những khác biệt, thậm chí là ý hướng ngược chiều đã tạo sóng dư luận. Bằng con mắt tinh tế và trái tim mẫn cảm đặc biệt với văn học, Nhị Ca đã khẳng định không chỉ Im lặng mà toàn bộ văn nghiệp của Nguyễn Thi cho đến bây giờ vẫn rất xác đáng.
Nhà phê bình Nhị Ca đã dành một khoảng thời gian dài tâm huyết với Nguyễn Thi. Khi biên soạn Nguyễn Thi - Gương mặt còn lại, ông đã rất công phu, coi tác phẩm của Nguyễn Thi thậm chí còn hơn con đẻ của mình. Có những lúc sự bênh vực của Nhị Ca như là tâm thư gửi tới giới lãnh đạo văn nghệ, với cách mạng, với Đảng thật da diết.
Ông viết:
“Chúng tôi sống với nhau từ những ngày đầu khi Nguyễn Ngọc Tấn mới về Văn nghệ Quân đội. Biết hiểu nhau một phần từ những ngày ấy. Nhưng cuộc sống và những trang viết ở chiến trường mới thật sự xác định tính cách một con người, và đóng góp về văn học với tư cách một nhà văn. Nguyễn Trọng Oánh có nhận xét: “Im lặng là một nét đặc biệt của Nguyễn Thi: im lặng mà viết, im lặng mà đọc sách, im lặng mà quan sát, im lặng mà suy nghĩ, im lặng để rất ít nói về mình’. Nhưng tác phẩm, chỉ có tác phẩm mới biện minh được cho anh, mới cho chúng ta hiểu đúng về con người thật của Nguyễn Ngọc Tấn.
Mặc dầu tất cả những vướng mắc cá nhân, nhiều lúc gay gắt đến vô nghĩa lí nhưng trong sáng tác của Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thi vẫn luôn trong sáng, lạc quan, nồng hậu tình người. Với cách mạng, với Đảng, với nhân dân anh không bao giờ, không phút nào dao động niềm tin và suy giảm lòng yêu mến. Anh làm việc với một cường độ cao, một năng suất cao và đạt hiệu quả nghệ thuật cao. Những năm cuối đời, ba cuốn tiểu thuyết được triển khai đồng thời. Chưa có tác phẩm nào đi hết đề cương. Với những chương mở đầu, có phần là phác thảo. Nhưng đã thấy ngồn ngộn một cuộc sống thật khác thường, đã thấy không khí xã hội miền Nam những năm đen tối mà chứa đầy giông bão, thế lực thống trị tàn bạo vừa thiết lập quyền hành, nhưng ai cũng biết, đó là thứ tồn tại tạm thời và cũng vì tạm thời, chỉ vì là tạm thời, nên cuộc đấu tranh thật là quyết liệt, mạnh mẽ, mãnh liệt, bởi một bên muốn biến thành vĩnh viễn cái tạm thời và một bên chỉ chấp nhận nó là tạm thời mà thôi và bằng mọi cách sớm thanh toán nó.
Chất lượng, bản lĩnh, sức mạnh nghệ thuật hiện thực đặc biệt của Nguyễn Thi đã làm cho tác phẩm của anh có một sức bao trùm, sức gợi cảm, sức động viên lớn”.
Đó là những dòng của Nhị Ca, vừa như tâm thư cũng là khẳng định văn tài, sự liên tài, con mắt xanh với một tài văn sớm ngã xuống nơi chiến trường trong Tết Mậu Thân năm 1968 vô cùng ác liệt.
Nhà văn Nguyễn Thi.
Phải chăng từng ở chiến trường, từng vào sinh ra tử trong suốt cuộc kháng chiến chống Pháp mà Nhị Ca rất am hiểu và đồng hành với văn tài - liệt sĩ Nguyễn Thi? Chuyện kể rằng, chính Nhị Ca chứ không phải ai khác đã sớm dự cảm về sự hi sinh oanh liệt của Nguyễn Thi. Từng thân thiết với Nguyễn Thi, Nhị Ca rất hiểu cá tính của bạn mình. Trước khi Nguyễn Thi đi B đã là những ngày rất căng thẳng vì Nguyễn Thi nằng nặc xin vào chiến trường giữa lúc đạn bom mù mịt. Lãnh đạo Văn nghệ Quân đội khi ấy đã rất phân vân không muốn để các tài năng phải trực diện nơi hòm tên mũi đạn. Nhưng tâm can của những người như Nguyễn Thi không sao chịu đựng nổi khi phải ở nơi an toàn mà viết về bom đạn. Để có được Người mẹ cầm súng với hình tượng chị Út Tịch anh hùng còn cái lai quần cũng đánh nếu không vào chiến trường làm sao có được. Những trang bản thảo của Nguyễn Thi đều được Nhị Ca đọc đầu tiên và biên tập kĩ lưỡng. Những trang văn tươi xanh đầy khí thế chiến đấu ấy đã góp phần làm nên chiến thắng, góp phần để sớm có ngày toàn thắng thống nhất non sông.
Nhị Ca tên khai sinh là Chử Đức Kính. Ông sinh ngày 18 tháng 7 năm 1926, mất ngày 28 tháng 10 năm 1984 khi chưa tròn hoa giáp sáu mươi. Ông cũng thật kì lạ, đã tự biết mệnh mình, bởi vậy luôn dành mọi thời gian, tâm huyết cho nghề nghiệp. Ông cũng là người khẳng định nhiều tên tuổi như Nguyễn Thi, Thu Bồn, Nguyễn Minh Châu từ những trang viết đầu tiên. Chính ông đã nhìn ra Nguyễn Thi với những gì có thật, phức tạp, rối rắm như mọi cuộc đời thường, một con người đầy lòng yêu mến đất nước, đặc biệt với vùng đất Nam Bộ thân yêu và những người thân, đồng đội, đồng nghiệp, bạn bè. Chính ông đã hiểu rất sâu những khoảnh khắc, ranh giới sống còn của những tài năng khi họ đương độ nhất, khi họ đã dám đem tính mạng của mình để phụng sự đất nước, phụng sự nhân dân.
Là người không có được sức khỏe tốt, Nhị Ca đã làm việc cật lực. Những bộ sách dịch dày hàng nghìn trang, nhiều nghìn trang bản thảo từ chiến trường của cánh nhà văn gửi ra đều được Nhị Ca khẩn trương cho ra lò với tinh thần của một đấu sĩ tiết kiệm từng giây khắc trên văn đài. Ông đã từng tâm niệm cuộc sống được làm nên bởi những người cụ thể, không ai sống thay, làm thay ai được. Cuộc sống là sự liên tục, là sự tiếp tục không ngừng nghỉ. Ông cũng rất hiểu những người tới sau sẽ tiếp nối người đi trước trong cuộc chạy tiếp sức mang ngọn lửa của cuộc sống tới những đích xa hơn. Ông luôn hi vọng và kì vọng vào thế hệ sau. Ông tin họ như tin chính bản thân mình. Đó là những phẩm chất hàng đầu của nhà phê bình văn học cũng là nhiệm vụ và nghĩa vụ nhận diện và khẳng định của giới phê bình.
Tác phẩm Anna Karenina của Lev Tolstoy do Dương Tường và Nhị Ca dịch.
Khi dịch những kiệt tác như Anna Karenina; Nhà thờ Đức Bà Paris, nhà phê bình Nhị Ca không chỉ hiểu sâu sắc rằng tầm văn học nghệ thuật của chúng ta đang ở khu vực nào, phải học tập và phấn đấu những gì mà còn là đưa ra những thông điệp sâu sắc, chuyên biệt để giới văn bút và đông đảo hơn là quần chúng nhân dân của một đất nước vừa thoát khỏi ách nô lệ, hiểu rõ mình hơn, hiểu rõ văn học xã hội chủ nghĩa đang ở đâu hơn. Bằng vào những công việc lặng thầm như thế, nhà phê bình Nhị Ca đã có những đóng góp phải nói rằng xuất sắc theo cách của riêng mình với văn chương nghệ thuật.
Nhà phê bình Nhị Ca quê ở làng Cổ Điển, xã Tứ Hiệp, huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội. Vùng đất cổ kính và nhân văn đúng như cái tên của nó với dòng họ Chử thanh liêm và hiếu học đã như một nền tảng nâng tầm ngòi bút Nhị Ca. Cái bút danh có phần bí ẩn ấy sau này mãi mãi là một dấu hỏi. Khi chúng tôi thực hiện bộ phim tài liệu Nhị Ca - Từ cuộc đời vào tác phẩm, đến ngay như những bạn hữu thân nhất đều chưa hiểu hết bút hiệu của ông. Nhà phê bình Ngô Thảo và nhà văn Ngô Vĩnh Bình vốn là những tư liệu sống của Văn nghệ Quân đội cũng chỉ biết mỉm cười trước bút danh Nhị Ca. Đó cũng như cuộc đời ông vậy. Chỉ luôn biết lặng lẽ xanh, lặng lẽ tỏa sáng và làm ấm trái tim đồng nghiệp, cuộc đời.
Tác phẩm Nhà thơ Đức Bà Paris của Victor Hugo do Nhị Ca dịch.
Năm tháng thời gian đi qua, những nhà văn mà Nhị Ca khẳng định tuổi tên đã được Nhà nước đặt tên phố, tên đường, tên trường như Nguyễn Thi - Nguyễn Ngọc Tấn; Phùng Quán; Vũ Cao; Nguyễn Minh Châu; Xuân Thiều... Riêng ông - nhà phê bình văn học Nhị Ca dường như lại vô cùng lặng lẽ. Người đời thường trầm trồ những bản dịch chứ mấy ai nhớ được tên dịch giả Nhị Ca? Thì nào có hề gì. Cái quan trọng là lương tri con người được đánh thức và bồi đắp mới là điều cốt tử của những trang văn ông dịch, biên tập và biên soạn. Những trang văn ấy đã như thay Nhị Ca nói lên rất nhiều điều. Đối với ông, cuộc sống phải mở ra, phải chấp nhận sự đa dạng và phức tạp như nó vốn có. Chẳng thế mà những trang viết, tâm sự cuối cùng trên giường bệnh vẫn là về văn học, với những con người thật cụ thể, thật riêng: “Bệnh tật đã không cho phép tôi có thể hoàn thành tác phẩm với một chất lượng cao hơn, xứng đáng hơn với sự tưởng niệm mà chính tôi ao ước, dự định. Nhưng dẫu có đủ mọi điều kiện, đem hết sức cố gắng, tác phẩm của tôi cũng khó có thể là tiếng nói cuối cùng và duy nhất về Nguyễn Ngọc Tấn - Nguyễn Thi còn tiếp tục sống cuộc đời riêng của nó và vì thế, tác giả cũng như tác phẩm sẽ còn chịu nhiều sự phán xét, phân tích khác”.
Nhà văn PHÙNG VĂN KHAI
VNQD