. NGUYỄN THANH TÚ
Truyện Kiều có lời bình luận của Kim Trọng về tiếng đàn Thuý Kiều: “Rằng hay thì thật là hay/ Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!” (câu 489, 490) được Bác lẩy để bình luận về một bản nhật lệnh rất hay, nghiêm trang của quân Pháp nhưng có nội dung nói về những tổn thất không tránh khỏi: “Chúng ta có thể nói rằng: Nhật lệnh của đoàn trưởng Lejosne là:
Rằng hay thì thật là hay,
Nghe ra ngậm đắng nuốt cay thế nào!”
(Hồ Chí Minh toàn tập, 2002, tập 5, tr 349).
Truyện Kiều có cảnh báo ân báo oán của Kiều thể hiện một khát vọng công lý: Mấy người bạc ác tinh ma/ Mình làm mình chịu kêu mà ai thương (câu 2393, 2394). Những kẻ độc ác như Bạc Hạnh, Bạc Bà, Ưng, Khuyển, Sở Khanh, Tú Bà, Mã Giám Sinh bị chịu tội “Thề sao thì lại cứ sao ra hình”, được Bác Hồ tập trong bài báo Kẻ cướp bị cướp chế giễu các đế quốc:
“Các đế quốc Tây Âu, nhất là Anh và Pháp, quen đi cướp nước người ta.
Ngày nay, Anh bị đá ra khỏi Ấn Độ, Pháp đang bị ta đá ra khỏi Việt Nam. Hơn nữa, hai nước ấy đang bị Mỹ dùng làm như thuộc địa...
Thế là:
Quen mồm cướp nước người ta,
Nước mình bị phỗng khóc mà ai thương” (Sđd, tập 6, tr 286).
Khi Hồ Tôn Hiến cho người đến mua chuộc, dụ dỗ Kiều khuyên Từ Hải ra hàng, với bản tính võ biền, nên: “Từ công riêng hãy mười phân hồ đồ” mà nghĩ rằng: “Chọc trời khuấy nước mặc dầu/ Dọc ngang nào biết trên đầu có ai” (câu 2471, 2472). Bác Hồ lẩy ngay câu sau để chỉ sự “hồ đồ” của bọn phát xít Đức - Ý - Nhật, ngay từ năm 1941 “đã vội khoe khoang:
Tung hoành châu Á, châu Âu
Dọc ngang nào biết trên đầu có ai!” (Hồ Chí Minh, truyện và ký- Nxb Văn học 1985, tr 315).
Bạn đọc sẽ liên tưởng ngay đến việc bọn phát xít Đức - Ý - Nhật này sẽ “chết đứng” như Từ Hải! Lịch sử đã diễn ra đúng như vậy!
Trong bài báo Một tin tức lạ Bác Hồ mỉa mai một tin Mỹ giúp Libăng 17 triệu đôla mà nước này từ chối vì Libăng biết là nếu vay tiền Mỹ sẽ bị những ràng buộc đủ kiểu. Cuối bài báo Bác tập một câu Kiều:
Có tiền mà cậy chi tiền,
Mất tiền, mà lại vô duyên lạ đời!” (Sđd, tập 8, tr 182).
Câu 3247, 3248 trong Kiều là: Có tài mà cậy chi tài/ Chữ tài liền với chữ tai một vần. Thật đúng với đế quốc Mỹ: đừng tưởng có tiền mà cậy tiền, không khéo, liền với chữ “tai” vậy!
Một câu Kiều (câu 1306, “Máu tham hễ thấy hơi đồng là mê” nói về lòng tham của mụ Tú Bà buôn người) được “lẩy”: “Các nước tư bản vì tài chính kiệt quệ, vì “máu tham hễ thấy hơi đồng là mê”, nên nhắm mắt mà vay. Vay xong, liền bị Mỹ “thế này” tức là Mỹ nắm hết quyền chính trị, kinh tế, quân sự của các nước mắc nợ” (Sđd, tập 6, tr 447), đã lột tả đúng “máu tham”của các nước tư bản. Câu thứ 73 trong Kiều: Khóc than khôn xiết sự tình được lẩy để chỉ hoàn cảnh: Khéo vô duyên bấy là mình với ta, giữa Phó Thủ tướng Maye và tình hình khốn đốn của Pháp ở Việt Nam. “Khóc than khôn xiết sự tình” là tên một bài báo Bác viết in báo Nhân dân ngày 11-10-1951: “Lời của Phó Thủ tướng Pháp thật là: “Một lời cay đắng, đôi giòng lệ rơi”. Nó đã chứng tỏ tình hình vô cùng khốn đốn của Pháp. Nó lại chứng tỏ cuộc chiến tranh phi nghĩa ở Việt Nam đã làm cho Pháp “người chết của hết, tiền mất tật mang” (Sđd, tập 6, tr 311).
Ngày 21- 6-1959, trên báo Nhân dân số 1923 Bác Hồ có bài viết Điện Biên Phủ tổng kết thắng lợi trận đánh Điện Biên Phủ cũng là một cách cổ vũ, khích lệ nhân dân ta xây dựng miền Bắc đấu tranh thống nhất ở miền Nam, đồng thời cảnh cáo kẻ thù sẽ có những Điện Biên mới nếu chúng có hành động mở rộng xâm lược. Cuối bài có bốn câu tập Kiều:
Cũng trong một cuộc Điện Biên,
Ta mừng thắng lợi, Pháp phiền xấu xa.
Trăm năm trong cõi người ta,
Bên chính ắt thắng, bên tà ắt thua”
(Sđd, tập 9, tr 463)
Mở đầu Truyện Kiều là hai câu: Trăm năm trong cõi người ta/ Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau và câu 1855, 1856 là: Cùng trong một tiếng tơ đồng/ Người ngoài cười nụ người trong khóc thầm.
Sau bi kịch vì xui Từ Hải ra hàng mà Từ Hải thì bị chết, Kiều bị quan quân của Hồ Tôn Hiến bắt, Thuý Kiều đau đớn than trước mặt Hồ công: Xét mình công ít tội nhiều/ Sống thừa tôi đã nên liều mình tôi (câu 2559, 2560). Bi kịch của Kiều có gì đấy gần với bi kịch của Tổng thống Aixenhao, Bác Hồ liền tập Kiều để giễu Ai: “Hôm nay, trước khi cuốn gói chuồn khỏi dinh Tổng thống nước Mỹ, lão Ai ắt phải kiểm điểm lại những “thành tích” của y trong tám năm qua. Và chắc y phải bùi ngùi kết luận rằng: Nghĩ mình công ít tội nhiều...” (Sđd, tập 10, tr 253).
Truyện Kiều có câu: Tình cờ chẳng hẹn mà nên/ Mạt cưa mướp đắng đôi bên một phường để chỉ quan hệ ám muội giữa Mã Giám sinh “một đứa phong tình đã quen” và mụ Tú Bà “làng chơi đã trở về già hết duyên” được Bác tập để chỉ: “Giôn thì nói Gônoatơ là bạn thân của bọn đầu trộm đuôi cướp, chủ trương phân biệt chủng tộc, chống người Mỹ da đen, v.v..
Mặt khác, cả hai chàng đều ra vẻ dân chủ, bắt tay với nguời này, cụng chén với người kia. Cả hai chàng đều ra sức lừa bịp nhân dân, hứa hươu hứa vượn, miễn là câu được lá phiếu của cử tri.
Mạt cưa mướp đắng hai bên cũng vừa.
Nhưng cả hai gã đều không dám nói làm thế nào để cải thiện tình trạng đen tối ở nội bộ Hoa Kỳ” (Sđd, tập 11, tr 336). Thành ngữ Mạt cưa mướp đắng lại có xuất xứ từ một câu chuyện cổ: có kẻ lấy mạt cưa giả làm cám và kẻ khác lại lấy mướp đắng giả làm dưa chuột, chúng vô tình bán lẫn cho nhau, thành thử cả hai mắc lừa nhau. Bác Hồ tập Kiều để nói rất đúng với bản chất của Tổng Giôn và ứng cử viên Tổng thống Mỹ Gônoatơ. Trong bài báo Nhân dân và dư luận Nhật Bản nhiệt liệt ủng hộ cuộc chống Mỹ cứu nước của nhân dân ta in trên báo Nhân dân ngày 14, 15-11-1965, có đoạn Bác viết: “Trước ngày tuyển cử, Giônxơn thề thốt rằng “quyết không mở rộng chiến tranh ở Việt Nam”. Nhưng từ ngày được bầu làm Tổng thống, vì sao tổng Giôn lại Nói lời, rồi lại ăn lời được ngay và mở rộng chiến tranh? Đó là vì:
- Lòng hư vinh rất to của tổng Giôn. Muốn có thành công cá nhân, việc gì Giôn cũng dám làm...” (Sđd, tập 11, tr 533). Câu Kiều được Bác lẩy như sau: Đem người đẩy xuống giếng khơi/ Nói rồi, rồi lại ăn lời được ngay (câu 811, 812) là lời Kiều vạch trần bản chất đểu cáng hại người mà còn trơ tráo, lật lọng của Sở Khanh, thật đúng với bản chất của Tổng Giôn! Màn báo ân báo oán trong Kiềucó câu: Vợ chàng quỷ quái tinh ma/ Phen này kẻ cắp bà già gặp nhau (câu 2333, 2334) là lời của Kiều nói với Thúc Sinh về Hoạn Thư và cảnh Dưới cờ gươm tuốt nắp ra/ Chính danh thủ phạm tên là Hoạn Thư (câu 2355, 2356) được Bác tập trong bài báo Mỹ lại thất bại in trên báo Nhân dân số 4330 ngày 12-2-1966:
Giặc Mỹ quỷ quái tinh ma,
Chiến tranh thủ phạm tên là Giônxơn” (Sđd, tập 12, tr 41).
Cách tập này mang lại hiệu ứng nghệ thuật rất rõ: Tổng thống Mỹ Giônxơn dù có khôn ngoan lọc lõi như mụ Hoạn Thư kia rồi cuối cùng cũng có ngày phải như họ Hoạn “hồn lạc phách xiêu/ Khấn đầu dưới trướng liệu điều kêu ca” ra toà án công lý để nhân dân ta phán xử tội ác!
Trong bài báo Đế quốc Mỹ bi và bí in trên báo Nhân dân số 3660, ngày 7-3-1964 hai lần Bác lẩy, tập Kiều. Câu Kiều được lẩy là câu: Máu tham hễ thấy hơi đồng thì mê để chỉ lòng tham của các nước được coi là đồng minh của Mỹ. Câu thứ hai được tập là câu:
Bỗng cơn gió xịch bức mành
Zôôn tỉnh ra mới biết là mình chiêm bao” (Hồ Chí Minh- truyện và ký. Nxb Văn học, 1985, tr 344)
Hai câu trong Kiều Gió đâu xịch bức mành mành/ Tỉnh ra mới biết rằng mình chiêm bao (câu 213, 214) tả cảnh Kiều vừa mơ gặp Đạm Tiên được “người một hội một thuyền” báo trước cuộc đời oan khổ lưu ly sau này “Mà xem trong sổ đoạn trường có tên”. Cái thú vị là bài báo của Bác Hồ cũng được viết theo lối giả tưởng về một giấc mơ của Tổng Giôn, được mở đầu như sau:
“Tình hình gay go ở nước Mỹ và trên thế giới làm cho tổng Giôn rất đau đầu. Uống thuốc xong, Zôôn vừa thiu thiu ngủ, thì liền mơ thấy tổng Ken bước vào. Sau đây là tóm tắt nội dung câu chuyện giữa hai tổng.
Tổng Ken: Thế nào Zôôn? Công việc đều OK chứ?
Tổng Zôôn: Very bad Ken ạ! Hôm Ken chết, tôi hí hửng mừng được làm tổng thống…nhưng…
Xin mời Ken hãy rốn ngồi,
Để nghe Zôôn kể khúc nhôi đoạn trường”.
Bác nhại lờihai “tổng” qua cách dùng tiếng Anh: OK có nghĩa là được, tốt; Very bad có nghĩa rất xấu.Lời của Zoôn ở hai câu lục bát đã mang màu sắc của Kiều, đặc biệt là sự giống nhau về ngôi kể của hai câu chuyện Thuý Kiều - Đạm Tiên và Zôôn - Ken, đều là lời của người chết hiện về trong giấc mơ của người sống, nói về khúc nhôi đoạn trường của người sống sẽ phải hứng chịu, người chết và người sống lại “người một hội một thuyền”. Do vậy Bác tập Kiều ở cuối câu chuyện làm cho bạn đọc liên tưởng đến sự nghiệp tổng thống của Zoôn sẽ chẳng khác gì câu chuyện về sau của đời Kiều với mười lăm năm lưu lạc, sóng gió lênh đênh.
Không chỉ là một tài sản văn hóa, “Truyện Kiều”, qua tài năng của người sử dụng còn có thể trở thành một thứ vũ khí lợi hại!
N.T.T
VNQD