Trong những tác phẩm ra mắt đầu hè này Miền thảo nguyên Panduranga của nhà văn Lê Đức Dương (Nxb Kim Đồng) là một cuốn sách đáng chú ý. Tác phẩm là một cái nhìn nhân văn sâu sắc, đồng thời thể hiện cách tiếp cận giàu bản sắc đối với đề tài trẻ em vùng đồng bào dân tộc thiểu số Chăm và Raglay - một đề tài vốn được ít khai thác đầy đủ chiều sâu văn hóa bản địa.
Trữ tình - tự sự hòa quyện
Điểm nổi bật đầu tiên trong nghệ thuật của Miền thảo nguyên Panduranga chính là giọng văn giàu chất trữ tình, giàu nhạc tính, có lúc như ngân lên thành khúc đồng dao, có lúc lại chuyển sang giọng kể thủ thỉ như một lời tâm sự sâu xa.
Trong chương mở đầu “Thảo nguyên mùa xuân”, tác giả không chỉ dựng cảnh thiên nhiên mà thực sự “vẽ” nên nó bằng ngôn ngữ giàu hình ảnh và tiết tấu: “Mưa đan dệt từng sợi mỏng manh làm cỏ rung rinh xao xuyến… Cả thảo nguyên bừng lên, hát reo với mưa.” Đây không chỉ là cách miêu tả, mà là nghệ thuật “nhân hóa cảnh giới” – cảnh vật không đứng ngoài con người mà trở thành tiếng nói nội tâm, góp phần dựng nên bức phông tâm trạng cho nhân vật.
Khác với kiểu kể chuyện tuyến tính cổ điển, tác phẩm vận dụng hiệu quả phương pháp nghệ thuật “nội hiện” – diễn tả thế giới nội tâm thông qua hình ảnh, hành động và dòng trần thuật. Tâm trạng của nhân vật chính - Thẩm - hiện lên không phải qua lời kể trực tiếp mà qua cách em bước đi, cách em đối thoại với con cừu My, hay qua ánh mắt hướng về đám bạn mục đồng trong niềm mong chờ vụng dại.
Tác phẩm "Miền thảo nguyên Panduranga" của Lê Đức Dương.
Cách xây dựng ngôn ngữ ở đây rất đáng chú ý: giàu biểu tượng, mang màu sắc địa phương mà không làm khó người đọc. Chiếc khăn aban, áo choàng biyôn haraik, hay tiếng kèn saranai… là những đơn vị ngôn ngữ văn hóa được giữ nguyên nhằm bảo tồn bản sắc, đồng thời tạo ra không khí riêng biệt của văn hóa Chăm - Raglai. Chính sự đan cài ngôn ngữ dân tộc bản địa này làm cho tác phẩm không chỉ là một câu chuyện địa phương mà là một không gian văn hóa trọn vẹn.
Đồng hiện và đa tuyến
Về mặt kết cấu, Miền thảo nguyên Panduranga không lựa chọn một tuyến truyện duy nhất mà vận dụng phương pháp “đồng hiện” - tức các lát cắt sự kiện, hình ảnh, nhân vật đan xen như một tấm thảm nhiều màu. Ở đó, những mảnh đời nghèo khổ như Thẩm, mẹ Thẩm, những đứa trẻ chăn thuê, hay cả người chủ Inrasara, sư cả Kadhar Gru… đều là các điểm nhìn khác nhau góp phần mở rộng chiều kích nhân sinh.
Đặc biệt, tác phẩm không “đơn tuyến hóa” nhân vật theo kiểu một chiều (thiện/ác), mà xây dựng họ như những thực thể sống có nhiều lớp tâm lí. Gã Sầm - kẻ tưởng như phản diện - cũng hiện ra với tâm thế của một người bị cô lập, ghen tị nhưng khao khát được kết nối. Con khỉ Còm, mèo Ngao hay chó Luốc - những nhân vật vật nuôi - lại góp phần hoàn chỉnh bức tranh nhân tính và khát vọng được sống trong ân cần, gắn bó.
Sự lựa chọn góc nhìn trẻ em là chủ ý đầy nghệ thuật. Nhà văn không để trẻ em làm “mẫu vật” bị quan sát từ bên ngoài, mà đặt chúng làm trung tâm của hành động, cảm xúc và suy tư. Nhờ đó, tác phẩm vừa gần gũi với thiếu nhi, vừa lay động được người lớn - những người đọc để nhìn lại chính mình trong tấm gương phản chiếu của tuổi thơ.
Trưởng thành bằng yêu thương
Ở tầng sâu tư tưởng, Miền thảo nguyên Panduranga không chỉ kể về tuổi thơ chăn cừu mà chính là hành trình trưởng thành giữa khắc nghiệt thiên nhiên và xã hội. Sự trưởng thành ấy không đến bằng sự nổi loạn hay bi kịch lớn lao mà bằng những thử thách nhỏ, những xung đột đời thường, những đối thoại âm thầm giữa cái đẹp và cái dữ, giữa bản năng và tình thương.
Thẩm - cô bé Chăm mồ côi cha, nghèo nhưng tự trọng - là hình ảnh tiêu biểu cho lớp trẻ vùng cao đang học cách bước ra khỏi vòng khốn khó để làm chủ cuộc đời mình. Không hờn trách, không ủy mị, Thẩm chọn cách lặng lẽ yêu thương và thích nghi - nhường bãi chăn, chăm cừu như chăm em, âm thầm vun đắp niềm tin sống. Nhân vật của Lê Đức Dương không hô khẩu hiệu về đạo đức, mà sống như một minh chứng cho lòng kiên cường và nhân ái.
Minh hoạ trong tác phẩm.
Cũng vậy, Len - cậu bé mục đồng thổi kèn saranai - hiện lên như một bản nhạc nhẹ nhàng của cái đẹp. Tình bạn giữa Len và Thẩm được xây dựng bằng hành động giản dị, như chia sim, đào củ mài, đỡ nhau khi ngã, rồi nhìn nhau khi nhạc cất lên… Chính ở sự giản dị ấy mà tác phẩm chạm vào trái tim người đọc một cách bền bỉ.
Trên nền cảnh miền thảo nguyên cát gió khô hạn, tác giả khơi dậy một nguồn mạch mềm mại: sự sống lặng thầm, sự nhân hậu không phô trương. Tác phẩm như khẳng định: chính trẻ em là những người giữ gìn văn hóa sống, là nhịp cầu nối quá khứ - hiện tại, và là hạt giống cho tương lai nhân hậu hơn.
Màu sắc văn hóa bản địa
Một điểm đáng giá nữa của tác phẩm là cách nhà văn đưa văn hóa bản địa vào tác phẩm không như một phông nền tô màu, mà như chất liệu tạo hình cốt lõi. Lễ Rija Nưgar, lời hát dân gian Chăm, tháp Po Klaung, câu chuyện tình huyền thoại Kay-Kamao, hay hình ảnh thần Shiva… tất cả không chỉ là tên gọi, mà là một phần máu thịt của nhân vật. Chính văn hóa nuôi dưỡng cảm xúc, hình thành đạo đức và tạo nên căn tính người kể chuyện.
Bằng sự hiểu biết sâu sắc và tình cảm chân thành, Lê Đức Dương đã tạo nên một thế giới nghệ thuật mang hồn cốt miền thảo nguyên - nơi mỗi ngọn cỏ, mỗi viên đá, mỗi bước chân trẻ em đều thấm đẫm dấu vết của văn hóa tổ tiên.
Với bút pháp giàu nhạc tính, phương pháp kể chuyện dung hòa giữa thơ - kí - truyện, chủ đề nhân văn sâu sắc cùng chất liệu văn hóa bản địa đặc trưng, Miền thảo nguyên Panduranga đã góp thêm một nét vẽ vào nền văn học thiếu nhi Việt Nam. Đi hết tác phẩm, bạn đọc sẽ nhận ra, trong mỗi đứa trẻ trên đồng cỏ Panduranga là một mầm sống bền bỉ, lặng lẽ vươn lên giữa khô cằn, mang theo giấc mơ và bản sắc.
CHÂU ANH
VNQD