. NGUYỄN THỊ THUÝ HÀ
Ca khúc cách mạng Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 có thể được xem như một pho sử vàng của dân tộc ta. Đó là những bài ca làm nên hào khí tiếng hát át tiếng bom hay hát cho dân tôi nghe trong thời kì kháng chiến và trở thành những bài ca đi cùng năm tháng. Những ca khúc ấy có giá trị vững bền, sức sống mãnh liệt và có ý nghĩa rất lớn trong việc tuyên truyền, giáo dục lòng yêu nước, lòng tự hào dân tộc cho quần chúng nhân dân. Bên cạnh những giai điệu âm nhạc vừa hùng hồn, hào sảng, vừa da diết, sâu lắng, ca từ của ca khúc cách mạng cũng được sử dụng rất sáng tạo, giàu tính hình tượng, tràn đầy cảm xúc và phản ánh nổi bật giá trị hiện thực, đặc điểm tri nhận của con người Việt Nam trong một giai đoạn lịch sử đầy biến động. Một trong những từ ngữ được sử dụng độc đáo, linh hoạt, giàu ý nghĩa biểu trưng là đường/ con đường.
Theo Từ điển tiếng Việt, từ đường có nghĩa gốc là lối đi nhất định được tạo ra để nối liền hai địa điểm, hai nơi. Ngoài ra, từ đường còn có 8 nghĩa chuyển khác nhau. Như vậy, nghĩa của từ đường vốn phong phú, đa dạng và đó là cơ sở cho sự hình thành của những nghĩa biểu trưng trong ca từ của ca khúc cách mạng giai đoạn 1945 - 1975. Từ đường có một biến thể từ vựng đồng nghĩa hoàn toàn là từ con đường. Trong cảm thức chung, khi nhắc đến đường/ con đường, trong ý nghĩ của con người thường nảy sinh các liên tưởng về hành trình, lối đi, đích đến hay khát vọng, mục đích, lí tưởng mà mỗi người thường hướng đến. Đường/ con đường là một thực thể gần gũi, quen thuộc, gắn bó mật thiết, phục vụ đắc lực, hiệu quả cho cuộc sống hàng ngày của mỗi con người. Nó là phương tiện, công cụ để con người thực hiện mục tiêu của chính mình theo cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng. Vì thế, trong ca từ của các ca khúc cách mạng giai đoạn 1945 - 1975, từ đường/ con đường có tần số xuất hiện khá dày đặc, với 156 lần trong 175 ca khúc cách mạng được khảo sát. Trong đó, 97 lần từ đường/ con đường được sử dụng theo nghĩa biểu trưng và đặc biệt, tất cả các trường hợp được sử dụng với ý nghĩa biểu trưng, từ đường/ con đường đều hướng vào biểu hiện những khái niệm, phương diện khác nhau thuộc phạm trù kháng chiến, cách mạng.
Trước hết, đường/ con đường biểu trưng cho hành trình đấu tranh cách mạng. Theo nghĩa gốc, từ đường chỉ không gian nhất định để đi (nghĩa hẹp) và để diễn ra những hoạt động khác của con người, luôn gắn liền với hai điểm: điểm khởi đầu và điểm kết thúc hay là nguồn và đích, khát vọng và chinh phục khát vọng. Vượt qua khoảng không gian, chinh phục khát vọng là một hành trình khó khăn, gian khổ. Đặt trong bối cảnh lịch sử nước ta giai đoạn 1945 - 1975, có thể nói rằng, tất cả mọi con đường, lối đi, điểm xuất phát đều hướng về một đích duy nhất là chiến trường, đều chung một khát vọng là đấu tranh chống giặc ngoại xâm, giải phóng đất nước. Trên cơ sở nét nghĩa và bối cảnh lịch sử đó, trong ca từ của các ca khúc cách mạng 1945 - 1975, đường/ con đường được sử dụng để biểu trưng cho hành trình đấu tranh cách mạng của con người Việt Nam. Khi được sử dụng với ý nghĩa biểu trưng này, từ đường/ con đường có tần số xuất hiện cao (37 lần) và thường kết hợp với hai động từ di chuyển có hướng lên/ xuống, tạo thành hai động ngữ lên đường/ xuống đường. Trong tổ hợp từ lên đường/ xuống đường, hai động từ lên/ xuống không biểu thị hoạt động di chuyển có hướng như ý nghĩa thông thường mà biểu thị hoạt động gia nhập quân đội (lên đường), hay tham gia đấu tranh cách mạng (xuống đường)… Hành trình đó nhằm đến mục đích tiêu diệt kẻ thù, giải phóng quê hương, giành độc lập tự do cho đất nước: Vì miền Nam yêu thương, vì tự do, ta lên đường tiến về giải phóng quê hương theo con đường Hồ Chí Minh vinh quang (Tiến lên thanh niên thế hệ Hồ Chí Minh - Văn Kí). Đó là quá trình chiến đấu gian khổ, khốc liệt để thực hiện được niềm khát khao chiến thắng, mong ước tự do, thống nhất đất nước: Hòa trong sóng người/ Võ trang xuống đường, cướp đoạt chánh quyền/ Em như tia nắng, như ngọn lửa thắm/ Truyền tin chiến thắng (Bài ca người nữ tự vệ Sài Gòn - Phạm Minh Tuấn).
Trong ca từ của các ca khúc cách mạng, từ đường không biểu thị hành trình độc lập, đơn lẻ nhằm khám phá, khẳng định bản ngã cá nhân mà là hành trình chung, rộng lớn nhằm thực hiện khát vọng cao cả, lớn lao của toàn thể dân tộc. Vì thế, kết hợp phía trước của cụm từ lên đường/ xuống đường là những từ ngữ chỉ người, chủ yếu là từ chỉ số đông - đối tượng thực hiện hành động như ta, sóng người, nhân dân, những người chiến sĩ: Nào ta lên đường vượt núi băng ngàn, mang lời thề nhằm thẳng hướng tiền phương (Ta tự hào đi lên ôi Việt Nam - Chu Minh), hay Kìa em có nghe sóng người lên đường, cùng chung sức giải phóng cho miền Nam (Cùng hành quân giữa mùa xuân - Hoàng Hà)…
Ngoài ra, kết quả khảo sát cho thấy, trong ca từ của các ca khúc cách mạng giai đoạn 1945 - 1975, từ đường/ con đường có 29 lần sử dụng mang ý nghĩa biểu trưng cho quá trình vận động, phát triển của cách mạng, kháng chiến. Từ đường kết hợp với các từ cách mạng, kháng chiến, đấu tranh… tạo nên một danh ngữ biểu hiện trực tiếp ý nghĩa này: đường cách mạng, đường kháng chiến, đường đấu tranh… Tuy nhiên, con đường cách mạng và kháng chiến là một hành trình lâu dài và nhiều gian khổ, đòi hỏi ý chí chiến đấu kiên cường, bền gan, không nản chí. Vậy nên, một số ca từ của ca khúc cách mạng 1945 - 1975 đã sử dụng từ đường kết hợp ở phía trước nó với từ chỉ đơn vị: chặng, dặm, bước…, hoặc kết hợp ở phía sau nó với từ chỉ thời gian: lâu dài (2 lần), chỉ khoảng cách: đường dài (10 lần), đường xa (7 lần). Những kết hợp này có tổng số lần xuất hiện rất cao (19 lần), chủ yếu diễn tả những khó khăn, thử thách, trở ngại mà chúng ta phải đương đầu, đối diện để cách mạng, kháng chiến thành công: Bao nhiêu năm trường trên đường cách mạng/ Anh vẫn đi đi mãi không ngừng/ Như cánh chim trời không biết mỏi/ Mỗi bước đi biết mấy gian nan (Người chiến sĩ ấy - Hoàng Vân), hay: Vùng mỏ ngày nay lớn lên bạn trẻ ta ơi chớ quên/ Bước đường đấu tranh đang còn lâu dài/ Càng gian khổ càng nhiều vinh quang/ Phất cao ngọn cờ trên núi Bài Thơ năm xưa ta đi tới (Tôi là người thợ lò - Hoàng Vân).
Tuy nhiên, đường dù xa, nếu kiên trì ta đi vẫn tới đích. Cũng như cách mạng Việt Nam, dù gian khổ, trường kì, nhiều hi sinh, mất mát nhưng nhất định sẽ thắng lợi, thành công. Vì thế, ca từ trong các ca khúc cách mạng 1945 - 1975 còn sử dụng đường để biểu trưng cho hành trình sẽ đi đến chiến thắng. Với ý nghĩa biểu trưng này, từ đường kết hợp trực tiếp phía sau với từ chiến thắng, thắng lợi thành tổ hợp ngữ danh từ đường chiến thắng, đường thắng lợi để khắc họa rõ nét nghĩa này: Sài Gòn ơi ta đang bước trên đường chiến thắng/ Thề diệt hết lũ ác ôn, tiêu diệt giặc Mĩ bạo tàn (Sài Gòn quật khởi - Hồ Bắc). Qua đó có thể thấy rằng, ngay trong những tháng ngày khốc liệt nhất của chiến tranh, nhân dân Việt Nam vẫn luôn ước mơ, khát khao về chiến thắng, về thắng lợi vinh quang. Điều đó thể hiện tinh thần lạc quan, niềm tin bất diệt của quân và dân ta về sự thắng lợi vẻ vang của cách mạng và kháng chiến.
Như vậy, từ đường/ con đường được sử dụng trong ca từ với ý nghĩa biểu trưng cho hành trình đấu tranh cách mạng của toàn thể dân tộc Việt Nam. Hành trình đó lâu dài, gian khổ, hi sinh nhưng đã khơi dậy được tinh thần của nhân dân ta sẵn sàng hiến dâng, xả thân vì độc lập, tự do, thống nhất đất nước.
Bên cạnh đó, từ đường/ con đường còn biểu trưng cho đường lối cách mạng, kháng chiến. Trong ý nghĩa gốc đã nêu của từ đường, có nét nghĩa lối đi. Nghĩa tố này là cơ sở hình thành nên những nghĩa phái sinh về đường hướng, chỉ dẫn, hay cách thức suy nghĩ, hành xử của con người. Ra đời trong một giai đoạn lịch sử đặc biệt, hào hùng, vĩ đại và đầy bi tráng, ca từ của các ca khúc cách mạng giai đoạn 1945 - 1975 sử dụng đường/ con đường để biểu trưng cho đường lối cách mạng, kháng chiến của Đảng. Đường/ con đường được ca từ dùng biểu hiện những chủ trương, chiến lược, sách lược lớn, quan trọng của Đảng, có ý nghĩa chỉ đạo các hoạt động đối với toàn thể dân tộc ta trong thời kì chiến tranh (1945 - 1975). Để thể hiện ý nghĩa biểu trưng này, ca từ trong ca khúc cách mạng thường sử dụng từ đường/ con đường kết hợp ở phía trước nó là động từ di chuyển theo hướng đi lên hoặc đến đích: đi lên, lên, tiến, tới, đi qua…, và kết hợp ở phía sau nó là các tính từ biểu hiện trạng thái, tính chất tích cực: đường no ấm, đường sáng tươi, đường mới, đường vinh quang… Với những cách kết hợp này, đường/ con đường đã được ca từ trong các ca khúc cách mạng sử dụng với ý nghĩa biểu trưng cho đường lối cách mạng đúng đắn, cao đẹp, có vai trò dẫn dắt, lãnh đạo nhân dân ta từng bước thực hiện những mục tiêu quan trọng. Đặc biệt, trong 24 lần từ đường mang ý nghĩa biểu trưng cho đường lối cách mạng, thì có 9 lần xuất hiện gắn liền với chủ thể Hồ Chí Minh: con đường của Bác, con đường Hồ Chí Minh, con đường Bác đi… Qua đó, có thể nói rằng, đường lối cách mạng, kháng chiến của Đảng ta là hành trình hiện thực hóa tư tưởng của Bác, gắn liền với khát vọng, hành trình đấu tranh cách mạng của Người. Đường lối do Đảng, Bác Hồ khởi xướng, lãnh đạo là con đường duy nhất đúng, phù hợp với hoàn cảnh lịch sử nước ta. Đó là đường lối thể hiện tư tưởng: độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội; mục tiêu: độc lập - tự do - hạnh phúc; phương châm: thà hi sinh tất cả chứ không chịu mất nước, không chịu làm nô lệ. Nó trở thành kim chỉ nam cho toàn Đảng, toàn quân, toàn dân, là tiếng nói của giang san, là lời hiệu triệu của Tổ quốc đã soi chiếu, dẫn dắt toàn dân tộc ta đi theo: Vì miền Nam yêu thương, vì tự do ta lên đường/ Tiến về giải phóng quê hương theo con đường Hồ Chí Minh vinh quang (Tiến lên thanh niên thế hệ Hồ Chí Minh - Văn Kí). Trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh, đường lối trọng tâm của Đảng, của cách mạng mà Bác đã lựa chọn là chiến đấu, tiêu diệt kẻ thù, thực hiện nhiệm vụ giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, giành lấy độc lập, tự do: Đêm nay trên đường hành quân ra mặt trận/ Trùng trùng đoàn quân tiến bước theo con đường của Bác (Bác đang cùng chúng cháu hành quân - Huy Thục). Nhưng ngay trong những tháng ngày kháng chiến hiểm nguy, gian khổ, toàn thể nhân dân Việt Nam vẫn luôn tràn đầy một tinh thần lạc quan, khát khao hướng về tương lai tươi sáng: độc lập, tự do gắn liền với cuộc sống ấm no, hạnh phúc cho muôn dân như đường lối của Bác, Đảng đã đề ra: Đứng lên phố phường đánh tan giặc ngoại xâm/ Đứng lên ngoại thành tiến lên đường no ấm (Tiến về Sài Gòn - Huỳnh Minh Siêng). Như vậy, dù trong hoàn cảnh nào, đường/ con đường được ca từ sử dụng để biểu trưng cho đường lối cách mạng, kháng chiến cũng gắn liền với hiện thực lịch sử của đất nước, đều hướng đến lợi ích của toàn thể nhân dân và mang đậm dấu ấn của Đảng vinh quang và vị Cha già dân tộc, vị lãnh tụ vĩ đại của nhân dân Việt Nam.
Trong ca từ của các ca khúc cách mạng 1945 - 1975, tất cả ý nghĩa biểu trưng của từ đường đều gắn với phạm trù cách mạng, kháng chiến. Qua đó, chúng ta thấy rằng, hoàn cảnh lịch sử, chính trị, xã hội Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975 đã chi phối mạnh mẽ, sâu sắc cả nội dung biểu hiện lẫn hình thức ngôn ngữ của ca từ. Cảm thức về chiến tranh đã chi phối, thấm đẫm cách tri nhận của con người Việt Nam, tạo nên những nét đặc trưng ngôn ngữ của ca từ cách mạng giai đoạn đặc biệt này.
N.T.T.H
VNQD