Ngũgĩ wa Thiong'o, một người khổng lồ của nền văn học châu Phi, người đấu tranh không mệt mỏi cho các ngôn ngữ bản địa châu Phi, là ứng cử viên sáng giá cho giải Nobel Văn học trong nhiều thập kỉ, đã qua đời ở tuổi 87.
Sinh năm 1938, vào thời điểm Kenya vẫn còn là thuộc địa của Anh, Ngũgĩ wa Thiong’o đã dành cả đời mình để đối mặt và chất vấn di sản nặng nề của chủ nghĩa thực dân thông qua văn chương và tư tưởng. Những tác phẩm nổi bật như Weep Not, Child (tạm dịch: Con đừng khóc; 1964), Devil on the Cross (tạm dịch: Ác quỷ trên thánh giá; 1980) và Wizard of the Crow (tạm dịch: Pháp sư và bầy quạ; 2006) không chỉ là tiểu thuyết, mà còn là bản tuyên ngôn nghệ thuật chống lại áp bức, bất công và sự tha hóa trong xã hội hậu thuộc địa.
Ngũgĩ là một trong những tiếng nói phản biện mạnh mẽ nhất đối với chính quyền Kenya sau độc lập. Năm 1977, ông bị chính quyền Daniel arap Moi bắt giữ và giam cầm hơn một năm mà không qua xét xử. Trong căn phòng giam tối tăm, chỉ có ánh sáng một giờ mỗi ngày, ông bắt đầu viết tiểu thuyết bằng tiếng mẹ đẻ Gĩkũyũ thay vì tiếng Anh - một hành động không chỉ mang tính cá nhân mà còn là một tuyên bố chính trị đầy quyết liệt. Từ đó, việc viết bằng tiếng bản địa trở thành cốt lõi trong hành trình sáng tạo và đấu tranh tư tưởng của ông suốt những năm lưu vong.
Ngũgĩ wa Thiong’o chụp năm 2013. Ảnh: David Mbiyu/Alamy
Dù sống tại Hoa Kì, Ngũgĩ chưa bao giờ ngừng lên tiếng về những bất công ở quê hương. Ông tiếp tục vạch trần sự xâm lấn của chủ nghĩa thực dân trong đời sống ngôn ngữ và văn hóa, đặc biệt qua tác phẩm lí luận kinh điển Decolonising the Mind (tạm dịch: Giải thực tâm trí; 1986), nơi ông phân tích sâu sắc mối liên hệ giữa ngôn ngữ, kí ức tập thể và quyền lực chính trị.
“Ông đã sống một cuộc đời trọn vẹn, đã chiến đấu một cuộc chiến đấu anh dũng”, con gái ông Wanjiku wa Ngũgĩ viết trên Facebook. Sau đây là một số câu trích dẫn đáng nhớ nhất của ông:
Về chủ nghĩa thực dân:
“Chủ nghĩa thực dân bình thường hóa sự bất thường.” – trích từ Decolonising the Mind, 1986
“Những khó khăn mà châu Phi đang đối mặt hiện nay không đơn thuần là kết quả từ những lựa chọn cá nhân, mà bắt nguồn từ những hoàn cảnh lịch sử sâu xa. Việc khắc phục chúng không thể chỉ dựa vào quyết định của từng cá nhân, mà đòi hỏi một cuộc chuyển đổi sâu rộng trong cấu trúc xã hội – bắt đầu bằng sự đoạn tuyệt thực sự với chủ nghĩa đế quốc và các thế lực tay sai nội bộ. Bởi lẽ, chủ nghĩa đế quốc và những đồng minh của nó chưa bao giờ và sẽ không bao giờ đem lại sự phát triển thực sự cho lục địa này.” – trích từ Decolonising the Mind, 1986
Về sức đề kháng:
“Kháng cự chính là cách mạnh mẽ nhất để giữ gìn sự sống. Nó có thể bắt đầu từ những việc nhỏ nhất, như lên tiếng chống lại sự bất công. Nếu bạn tin tưởng vào điều mình làm, hãy kiên định với niềm tin đó, vì chính niềm tin ấy sẽ giúp bạn vượt qua mọi khó khăn.” – Trích trên The Guardian, 2018
“Cuộc kháng cự của người Mĩ gốc Phi là một trong những câu chuyện kiên cường và vĩ đại nhất trong lịch sử. Dù phải sống trong hoàn cảnh đầy thử thách, họ đã tạo ra một hệ thống ngôn ngữ mới, từ đó sinh ra các bài thánh ca, nhạc jazz, hip-hop và nhiều hình thức văn hóa độc đáo khác.” – Trích từ The Guardian, 2018
Về ngôn ngữ và sự tự do
“Tôi đã trở thành một chiến binh cho ngôn ngữ. Tôi muốn sát cánh cùng tất cả những ai trên thế giới đang đấu tranh bảo vệ các ngôn ngữ thiểu số. Với mỗi cộng đồng tạo ra nó, không có ngôn ngữ nào là ‘thiểu số’. Ngôn ngữ giống như những nhạc cụ trong dàn nhạc. Chúng ta không thể chỉ để lại vài nhạc cụ ‘toàn cầu’, hay chỉ cho phép một giọng hát duy nhất vang lên từ tất cả các ca sĩ.”
- Los Angeles Review of Books, 2017
“Ngôn ngữ như văn hóa là ngân hàng kí ức tập thể về kinh nghiệm của một dân tộc trong lịch sử.” – trích từ Decolonising the Mind, 1986
“Những từ ngữ được viết ra cũng có thể hát.” – trích từ Dreams in a Time of War, 2010
Về việc viết bằng tiếng mẹ đẻ Gĩkũyũ:
“Tiếng Gĩkũyũ có một sự mượt mà khó nắm bắt. Tôi viết một câu, rồi đọc lại vào sáng hôm sau – và chợt nhận ra, nó có thể mang một ý nghĩa hoàn toàn khác. Luôn có những lúc tôi muốn buông bỏ. Nhưng rồi, một giọng nói khác vang lên – bằng chính tiếng Gĩkũyũ – nhắc tôi rằng: tôi phải tiếp tục đấu tranh." – Paris Review, 2022
“Ngôn ngữ duy nhất tôi có thể sử dụng là ngôn ngữ của riêng tôi.” – The Guardian, 2006
“Tôi không nhìn thế giới qua lăng kính chủng tộc hay sắc tộc. Những khái niệm ấy có thể xuất hiện, nhưng chúng là hệ quả của các cấu trúc giai cấp.” – tờ The Guardian, 2023
Về niềm tin, sự tự tin
“Niềm tin vào bản thân quan trọng hơn nỗi lo về cái nhìn của người khác. Sự xác nhận tốt nhất đến từ bên trong.”– Dreams in a Time of War, 2010
Về căn tính và khởi nguồn sáng tạo:
“Khi bạn muốn phóng một tên lửa vào không gian, bạn cần một căn cứ vững chắc. Ngôn ngữ, kí ức, mái tóc, thân thể – tất cả là căn cứ của chúng ta.” – The Guardian, 2018
Về hành trình tồn tại có ý thức:
“Tồn tại là một chuyện; nhận thức được nó là đích đến của một ý thức đã thức tỉnh.” – In the Name of the Mother, 2013
Ngũgĩ wa Thiong’o đã sống như một dấu ngoặc kép mở – nơi những suy tư, tranh đấu và ngôn từ không bao giờ dừng lại. Và cho đến giây phút cuối cùng, ông vẫn là một nhà văn viết tiếp lịch sử châu Phi bằng chính tiếng nói của mình.
MINH KIÊN dịch theo The Guardian
VNQD