Thủ đô nước Áo của năm 1920 không phải là thành phố Viên ta biết ngày nay. Khi ấy cuộc đại chiến vừa mới kết thúc, dẫn đến sự sụp đổ của Đế chế Áo-Hung. Nếu ai may mắn sống sót qua mưa bom lửa đạn, thì dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 sẽ kết liễu họ. Tuy vậy vẫn có một người vượt qua điều đó, mang đến cho đời bản dịch đầu tiên thuộc di sản của Franz Kafka.
Nếu quay trở lại, Viên ở giai đoạn đó là thành phố đầu hàng dưới các lệnh trừng phạt quốc tế, thiếu nhiên liệu, than đá và có hàng dài người chờ xếp hàng nhận bánh mì khắp các khu phố bởi lẽ lạm phát vượt ngoài kiểm soát. Khắp nơi là những người đàn ông trở về từ tiền tuyến hoặc trại tù với khuôn mặt chằng chịt sẹo và tứ chi không nguyên vẹn. Milena Jesenská, 24 tuổi, đã sống ở giai đoạn đó, bị mắc kẹt trong cuộc hôn nhân phức tạp với Ernst Pollak, một nhân viên ngân hàng, người mơ ước trở thành nhà văn.
Năm 1918, Milena bị cha ruột đưa vào “nhà thương điên” vì đã “vụng trộm” với Pollak, một người Do Thái. 4 năm sau đó, bà đã trốn thoát khỏi “nơi cầm tù”, kết hôn với người đàn ông ấy và chuyển đến Viên. Tại Praha, họ giao du với giới trí thức Séc và Slovakia thời bấy giờ, tham dự những buổi tiệc văn chương xa hoa và tiếp xúc với những bộ óc cùng nghệ sĩ vĩ đại nhất. Nhưng rồi tại đây, Pollak có người phụ nữ khác và Milena phải làm công việc khuân vác vali ở ga tàu để kiếm sống.
Milena Jesenská và Franz Kafka.
Nhưng dì của bà, Růžena Jesenská, là một cây bút feuilleton sung mãn cho các tờ báo văn hóa Séc và Milena biết mình cũng có thể làm được điều tương tự. Theo đó, bà từng tiếp xúc với những cái tên vang dội của đế quốc Áo – Hung, từ Rainer Maria Rilke, Karel Čapek cho đến tác giả của cuốn Hóa thân - Franz Kafka. Vì vậy, đầu năm 1920, Milena đã viết thư cho Kafka để hỏi liệu mình có thể chuyển ngữ Người thợ đốt lò của ông từ tiếng Đức sang tiếng Séc hay không. Nhờ vậy mà bà đã trở thành dịch giả đầu tiên của Kafka.
Trong quá trình đó, cặp đôi đã nảy sinh tình cảm qua thư để trao đổi về chính bản dịch. Lịch sử ghi rằng vào mùa hè năm 1920, hai người đã gặp nhau hai lần và có thể coi là hai cuộc hò hẹn, một lần ở Viên và một lần ở thị trấn biên giới Gmünd. Có những đề cập, dấu vết và bóng dáng của nó trong những lá thư mà Milena gửi cho người bạn chung là biên tập viên Max Brod, trong khi Kafka cũng ghi lại trong nhật kí của mình. Cuối cùng, mối tình của họ không thể kéo dài. Nguyên nhân là bởi bà không muốn rời xa Pollak trong khi Kafka thì không thoải mái bởi trí thông minh của Milena. Năm 1924, Kafka, người đã chịu đựng bệnh lao cả đời, nằm xuống.
Sau khi ông mất, Milena đã đóng vai trò quan trọng trong cuộc chiến chống lại sự trỗi dậy của chủ nghĩa phát xít ở châu Âu. Bà không chỉ góp bài viết vào các ấn phẩm bị cấm, lên án phía Đức Quốc xã mà còn che giấu người Do Thái và những người bất đồng chính kiến tại nhà riêng, giúp nhiều người vượt biên tìm tự do, bao gồm cả chồng cũ là Pollak. Vì lí do này, bà bị Gestapo bắt giữ vào năm 1939 và chết tại trại tập trung Ravensbrück vào năm 1944. Trong 80 năm qua, tên tuổi bà gần như đã bị lãng quên theo thời gian. Ngoài Cộng hòa Séc, hầu như không ai biết đến bà.
Trong cuộc sống, Milena từ chối tuân theo những quy tắc của xã hội gia trưởng và tự mình xây dựng ý tưởng về cuộc sống trong thời đại phụ nữ không được hưởng những quyền tự do để theo đuổi sự nghiệp vốn chỉ dành cho nam giới cũng như sự táo bạo, tinh thần tự do và lối sống phóng khoáng. Nhưng có lẽ đòn giáng mạnh nhất vào di sản viết lách của bà là Milena không được coi là một nhà văn. Bà chỉ được nhớ đến (nếu có khả năng ấy) không phải bằng giọng văn của bản thân là của nhiều người khác. Một số tiểu sử đã viết về bà. Margarete Buber-Neumann, người bị giam cùng bà tại trại tập trung Ravensbrück, đã viết một cuốn tiểu sử. Con gái của Milena, Jana Černá cũng viết một cuốn khác. Trong khi đó nhà báo người Anh Mary Hockaday đã viết một tác phẩm đáng kinh ngạc khác, nhưng có lẽ bà được nhớ đến nhiều nhất trong cuốn thư từ Letters to Milena được xuất bản vào những năm 1950 bởi biên tập viên là người bạn của cả 2 - Max Brod, bất chấp di nguyện cuối cùng của Kafka. Cuốn sách chỉ chứa những bức thư của Kafka gửi cho Milena, trong khi các bức thư ở chiều ngược lại chưa bao giờ được tìm thấy.
Số phận của bà cũng giống như bao người phụ nữ khác: chỉ được nhớ đến qua những người đàn ông họ yêu, và những thành tựu của riêng họ thì bị quên lãng. Mỗi ngày, chúng ta lại càng biết thêm về những thành tựu vĩ đại được gán cho đàn ông, nhưng thực ra lại do phụ nữ khám phá và dẫn dắt. Điều này đã đúng với nữ nghệ sĩ người Mexico nổi tiếng Frida Kahlo, khi thay vì bản thân thì người chồng cũ Diego Rivera mới được coi là nghệ sĩ vĩ đại của thời đại. Chỉ sau khi qua đời, bà mới nhận được những lời tán dương xứng đáng. Milena cũng tương tự thế. Bà là một nhà văn tài năng và có nhiều câu chuyện riêng chứ không đơn thuần là một người yêu thích Kafka.
Milena Jesenská (phải) vào năm 1925.
Vì vậy trong cuốn tiểu thuyết Letter to Kafka (tạm dịch: Thư gửi Kafka), tác giả Christine Estima đã khai thác câu chuyện quen thuộc trên nhưng theo góc nhìn của Milena, cho phép bà hành động như người có thẩm quyền với cuộc đời mình. Đây là nỗ lực nhằm giải thoát bà khỏi góc nhìn của các nhà viết tiểu sử, bạn bè, gia đình và đàn ông. Trong đó, tác giả tưởng tượng những lá thư thất lạc từ lâu mà bà gửi cho Kafka có thể hàm chứa điều gì, những gì có thể đã xảy ra trong hai cuộc gặp gỡ của họ và những gì có thể đã xảy ra trong các cuộc thẩm vấn bà bởi Đức Quốc xã dẫn đến việc bị giam giữ tại Ravensbrück. Được kể theo hai dòng thời gian, Thư gửi Kafka khám phá vai trò của bà như một chiến sĩ kháng chiến tích cực ở Tiệp Khắc sau khi Đức Quốc xã sáp nhập đất nước này vào năm 1938 và cuộc sống của bà ở Vienna từ năm 1918 đến năm 1925, từ đó tạo dựng con đường riêng tách biệt giữa bà với chồng và chính Kafka. Cuốn tiểu thuyết đã đưa ra một sự đánh giá lại di sản của bà với tư cách là một nhà văn, một nhân vật kháng chiến và một nhà nữ quyền.
Christine cho biết đã dành 4 năm miệt mài nghiên cứu, bao gồm việc lục lọi các hồ sơ lịch sử như hồ sơ điều tra dân số, danh sách cử tri, hồ sơ quân sự đã được giải mật và mọi cuộc phỏng vấn hay văn bản lịch sử liên quan đến câu chuyện của bà. Đó cũng còn là vô số chuyến thăm Vienna và Prague, thực hiện nghiên cứu tại các bảo tàng ở mỗi thành phố và thậm chí là phỏng vấn nhà viết tiểu sử Mary Hockaday. Chỉ khi đó, và chỉ khi đó, nữ tác giả mới nhận ra về bản chất mình đã hiểu bà. Khi đọc Thư gửi Milena, Christine dường như có thể lấp đầy những khoảng trống do những lá thư vắng mặt của bà để lại, và có thể thấy rõ cách bà phản ứng thế nào với những lá thư của Kafka.
Cô cho biết hi vọng của mình là Thư gửi Kafka sẽ song hành cùng Thư gửi Milena và là một lời đáp trả cho cuốn sách nổi tiếng những năm 1950, mặc dù việc đọc tác phẩm trước đó không nhất thiết phải là điều kiện tiên quyết để thưởng thức cuốn tiểu thuyết này. Vì rất nhiều người chưa từng nghe đến Milena nên cô đã viết cuốn tiểu thuyết theo cách để mọi người đều có thể hiểu rõ về bà, từ đó kì vọng một ngày không xa, Milena sẽ không còn bị gọi chỉ với danh xưng “người tình Kafka” như ông từng nói: “Bằng cách tin tưởng mãnh liệt vào điều gì đó vẫn chưa tồn tại, chúng ta tạo ra nó. Cái không tồn tại là bất cứ điều gì chúng ta chưa đủ khao khát”.
LINH TRANG dịch từ LitHub
VNQD