An ninh môi trường – Một tư tưởng lớn của Bác Hồ

. NGUYỄN TUYẾT THU

Hiện nay vấn đề ô nhiễm nghiêm trọng đang đặt ra những vấn đề cấp bách trong đời sống. Trong thời buổi kinh tế thị trường nhiều người mới chỉ quan tâm nhiều hơn đến lợi ích trước mắt, đến doanh thu lỗ lãi, đến mở rộng sản xuất, nhận nhiều đầu tư nước ngoài, đến thu nhập sao cho năm sau cao hơn năm trước... mà quên đi lợi ích lâu dài nhưng mang tính sống còn là vấn đề môi trường sống. Thế mà với nhãn quan chiến lược thiên tài, từ hơn nửa thế kỷ trước chính Bác Hồ đã sớm nhận ra vai trò hết sức quan trọng của môi trường. Soi những quan điểm, ý kiến của Bác Hồ về môi trường vào thực tế hôm nay sẽ thấy chúng ta chưa làm tốt lời dạy của Bác. Môi trường đang bị xuống cấp, ô nhiễm đến mức báo động. Những vụ phá rừng, chặt trộm cây, đốt rừng vẫn diễn ra thường xuyên. Nạn ô nhiễm chất thải công nghiệp, nạn ô nhiễm không khí vì khí thải, nạn phun thuốc trừ sâu bừa bãi... đang ngày giờ diễn ra. Hơn lúc nào hết những lời dạy của Bác Hồ về môi trường hôm nay chúng ta càng phải thấm nhuần sâu sắc hơn.

Xin được tìm hiểu lại vấn đề môi trường mà Bác căn dặn!

1. “Vệ sinh yêu nước”!

Bác Hồ rất coi trọng vấn đề làm sao để có một môi trường sạch nên Người đã đưa "vệ sinh phòng bệnh" vào phong trào thi đua yêu nước. Người đã khởi xướng phong trào "Vệ sinh yêu nước" và được nhân dân cả nước nhiệt tình hưởng ứng tạo thành một phong trào thi đua sôi nổi, rộng khắp. Người rất chú ý tới việc giữ vệ sinh nơi đông người, nơi tập thể vì nơi đó nếu thiếu vệ sinh sẽ rất dễ phát sinh dịch bệnh. Trong tác phẩm Đời sống mới (1947) Chủ tịch Hồ Chí Minh là người đầu tiên của chính thể dân chủ mới viết về vấn đề môi trường, làm trong sạch môi trường. Người viết:

"Về văn hóa, phải làm cho cả làng đều biết chữ, biết đạo đức và trách nhiệm của công dân.

Về phong tục, phải cấm hẳn say sưa, cờ bạc, hút xách, bợm bãi, trộm cắp. Phải tìm cách làm cho không có đánh chửi nhau, kiện cáo nhau. Làm cho làng mình thành một làng "phong thuần tục mỹ".

Về vệ sinh, đường sá phải sạch sẽ. Ao tắm giặt, giếng nước uống phải phân biệt và săn sóc cẩn thận. Những ao hồ không cần thì lấp đi, cho đỡ muỗi.

Phải có cầu xia chung, hoặc cầu xia riêng từng nhà. Đã khỏi hôi thối, ruồi nhặng, lại có phân tốt”^[1].

Như vậy khái niệm môi trường được Người quan niệm rất toàn diện, gồm hai phương diện, môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Về môi trường xã hội (văn hóa, phong tục) thì trước hết là phải làm cho mọi người biết chữ, sau đó là biết đạo đức và trách nhiệm công dân, nghĩa là yêu cầu mọi người phải có học vấn và có văn hóa (văn hóa ứng xử đạo đức, đạo lý, ý thức được quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm, bổn phận công dân); đồng thời với việc bài trừ các tệ nạn xã hội (cấm hẳn say sưa, cờ bạc, hút xách, bợm bãi, trộm cắp, chửi nhau, kiện cáo nhau). Về môi trường tự nhiên, Người yêu cầu phải "sạch sẽ" và Người cũng chỉ ra các biện pháp cụ thể như phân biệt và chăm sóc giếng nước uống, ao tắm giặt, phòng chống muỗi và phải có cầu xia riêng, chung. Đời sống mớiđược viết xong ngày 20 tháng 3 năm 1947 và ký tên Tân Sinh. Chúng ta hãy nhớ lại những ngày đầu năm 1947, đất nước vừa giành được độc lập thì phải đương đầu với cuộc xâm lược trở lại của thực dân Pháp, những ngày ấy, với cương vị một Chủ tịch nước, một vị Tổng tư lệnh quân đội, Người phải lo trăm công ngàn việc thế mà Người vẫn dành thời gian viết những dòng hết sức cụ thể về "đời sống mới", chăm lo thiết thực đến sinh hoạt nhỏ nhặt nhất của đồng bào, thật là một sự vĩ đại và cũng thật bình dị, chân tình, sâu sắc, nhân hậu biết bao!

Người nêu ra nguyên nhân của một số bệnh thường gặp: “ở đây đồng bào còn nhiều người sốt rét, các cháu bé thường thường đau mắt hột, bụng to. Vì sao? Vì không biết giữ vệ sinh. Đồng bào có muốn có sức khỏe để sản xuất không? Có muốn con cháu mình không đau mắt hột, không bụng to thế này không? Muốn thế phải giữ gìn vệ sinh, ăn uống sạch sẽ, nhà cửa sạch sẽ, vườn cũng sạch sẽ”.Người đề nghị toàn dân tham gia diệt ruồi muỗi: “Ruồi muỗi là bạn đồng minh của giai cấp bóc lột. Nó gây ra nhiều tật bệnh, làm cho nhân dân ta ốm đau. Người ốm đau thì sức lao động bị giảm sút, công cuộc phát triển kinh tế và văn hóa bị hạn chế. Vì vậy, chúng ta phải ra sức tiêu diệt những kẻ địch độc ác là ruồi muỗi, để tiêu diệt bệnh tật, bảo vệ sức khỏe của nhân dân”^[2].

2. Nếp sống sạch sẽ, ngăn nắp: “Sạch sẽ thì ít đau ốm”

Lý luận của Hồ Chí Minh luôn có cái gốc từ đời sống nên gần gũi và dễ hiểu với bất cứ ai: “Người ta ai cũng muốn sung sướng mạnh khoẻ, ai cũng muốn nhà cửa sạch sẽ, con cái tốt tươi. Mục đích đời sống mới là làm cho mọi người thoả lòng mong muốn đó. Cho nên ai cũng tán thành đời sống mới, không ai phản đối”^[3]. Người dạy cán bộ nếp sinh hoạt sạch sẽ, khoa học, phù hợp với thực tế cuộc sống: “Sinh hoạt cần chỉnh tề, sạch sẽ, đơn giản, chất phác. Thời chiến bình tĩnh như thời bình. Thời bình khẩn trương, chịu đựng khắc khổ như thời chiến”^[4]. Cuốn Đời sống mới có vị trí như cái bản lề vĩ đại khép lại vĩnh viễn cuộc sống cũ, tăm tối, thiếu vệ sinh, mở ra một “đời sống mới” sạch sẽ, khoa học, tốt tươi cho tất cả tầng lớp: “càng giàu có, càng cần làm đời sống mới. Nếu một mình no ấm, mà nỡ để đồng bào xung quanh đói rét, đến khi giặc cướp lung tung, thì dù giàu cũng không hưởng được. Lại thí dụ: Nếu người giàu không giúp cho dân nghèo ăn ở đúng vệ sinh, đến khi có bệnh dịch thì người giàu cũng khó sống. Nghèo mà làm đời sống mới thì có ngày trở nên đầy đủ. Tục ngữ nói: "Tay siêng làm, thì hàm có nhai". Siêng làm là một trong bốn điều đời sống mới. Vì có làm thì nhất định có ăn. Tục ngữ lại nói: "Đói cho sạch, rách cho thơm", mình dù nghèo, ai cấm mình ăn ở sạch sẽ? Sạch sẽ tức là một phần đời sống mới. Sạch sẽ thì ít đau ốm. Sức khoẻ thì làm được việc, làm được việc thì có ăn. Xem đó thì biết rằng ai cũng nên làm đời sống mới”^[5].

Người dạy bộ đội như người cha đáng kính nhắc nhở đám con mới lớn: “Tuy quần áo thiếu thốn, nhưng anh em cũng cố gắng ăn mặc sạch sẽ. Mỗi ngày anh em để riêng 1 giờ về việc chăm nom vệ sinh trong trại. Lúc nào, nơi ăn chốn ngủ cũng sạch sẽ. Người ta thường nói, muốn biết tinh thần của một bộ đội, chỉ cần xem cách xếp đặt và cách ăn ở của các đội viên là đủ rõ”^[6].

3. Giáo dục “vệ sinh sạch sẽ” và rèn luyện thân thể

Bác Hồ chủ trương đưa “vệ sinh sạch sẽ” vào nội dung chương trình giáo dục quốc dân. Ngày 24/10/1946 Người có Thư gửi các cháu thiếu nhi (in trên báo Cứu quốc số 385) với các yêu cầu thật cụ thể: “1.Phải siêng học, 2. Phải giữ sạch sẽ, 3. Phải giữ kỷ luật, 4. Phải làm theođời sống mới, 5. Phải thương yêu giúp đỡ cha mẹ anh em”^[7]. Sau này Bộ Giáo dục triển khai 5 điều Bác Hồ dạy thiếu niên nhi đồng có điều 4 “Giữ gìn vệ sinh sạch sẽ”.

Người rất chú ý tới vấn đề nâng cao nhận thức về môi trường cho tất cả mọi người: “Cần giáo dục rộng khắp cho nhân dân biết giữ vệ sinh”^[8] và yêu cầu rất cụ thể: “Phải tuyên truyền một cách thiết thực và rộng khắp trong nhân dân... làm cho đồng bào hiểu rõ: phải giữ gìn vệ sinh, ăn sạch, uống sạch, mặc sạch, ở sạch”. Người chỉ ra mối quan hệ hữu cơ giữa lao động, vệ sinh và sức khỏe: “muốn lao động sản xuất tốt thì phải giữ gìn sức khỏe. Muốn giữ gìn sức khỏe thì phải ăn sạch, uống sạch, mặc sạch, ở sạch”. Tự Người viết về một tấm gương để mọi người học tập: “Khi đơn vị nghỉ, thì đồng chí Hoạch săn sóc đến từng người. Dạy cho từng người giữ vệ sinh, biết cách phòng ngừa bệnh. Trông nom đến cơm ăn, áo mặc của anh em được ngon lành, sạch sẽ. Mỗi tối, lúc mọi người đi ngủ, đồng chí Hoạch đi thăm từng người xem đã rửa chân, chăng màn, đắp chăn chưa. Đồng chí Hoạch cổ động mọi người ăn trở đầu đũa, ăn nhai kỹ, cắt móng tay, sắm ống tăm, v.v...”^[9].

Công tác vệ sinh môi trường đã được Bác Hồ coi là một trong những công việc quan trọng nhất trong sự nghiệp chăm sóc sức khỏe nhân dân. Và chính Người là một tấm gương sáng về việc giữ gìn trong sạch vệ sinh môi trường. Với số tiền riêng của mình, Người đã tặng nhân dân Quảng Khánh (Hà Nội) xây một giếng nước^[10]. Mọi người dân Việt Nam ai nấy đều xúc động khi trong Di chúc, Người viết: "Tôi yêu cầu thi hài tôi được đốt đi, nói chữ là "hỏa táng". Tôi mong rằng cách "hỏa táng" dần dần sẽ được phổ biến. Vì như thế đối với người sống đã tốt về mặt vệ sinh, lại không tốn đất. Bao giờ, ta có nhiều điện, thì "điện táng" càng tốt hơn".

Để sức khỏe con người ngày càng tốt lên, Bác phát động phong trào rèn luyện thân thể và tự minh thực hiện. Ngày 27-3-1946, Bác Hồ viết bài báo Sức khỏe và thể dục nêu rõ vai trò của sức khỏe và kêu gọi mọi người "luyện tập thể dục, bồi dưỡng sức khoẻ": "Giữ gìn dân chủ, xây dựng nước nhà, gây đời sống mới, việc gì cũng cần có sức khỏe mới làm thành công. Mỗi một người dân yếu ớt, tức là cả nước yếu ớt, mỗi một người dân khỏe mạnh, tức là cả nước mạnh khỏe”^[11]. Chính Bác là tấm gương “ngày nào cũng tập”.

4. Trồng cây – “cây cối còn ảnh hưởng tốt đến khí hậu và sức khỏe của nhân dân”.

Tháng 12 năm 2009, tại Côpenhaghen (Đan Mạch) cả thế giới tổ chức Hội nghị về chống biến đổi khí hậu toàn cầu. Người ta đã chỉ ra nhiều nguyên nhân khiến trái đất nóng lên, như khí thải công nghiệp quá mức cho phép, nạn đốt rừng, phá rừng bừa bãi… Và dĩ nhiên, người ta cũng đưa ra cách khắc phục như cắt giảm nhiên liệu, đồng lòng chung sức trồng cây gây rừng… Hội nghị này có lẽ không biết rằng 50 năm về trước có một người Việt Nam đã tiên đoán được cái ngày mà cả thế giới sẽ phải hứng chịu hậu quả do chính con người gây ra, mà một trong những nguyên nhân tạo ra hậu quả đó là nạn phá rừng. Người Việt Nam đó là Chủ tịch Hồ Chí Minh. Với nhãn quan thiên tài, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã cùng đồng bào mình phát động phong trào trồng cây. Tháng 1 năm 1959 Chủ tịch Hồ Chí Minh (với bút danh Trần Lực) viết bài báo lịch sử Tết trồng cây kêu gọi người người trồng cây, nhà nhà trồng cây "việc này ít tốn kém mà lợi ích lại nhiều". Người chỉ ra lợi ích về mặt kinh tế, đặc biệt là "cây cối còn ảnh hưởng tốt đến khí hậu và sức khỏe của nhân dân”^[12]. Và chính Bác gương mẫu trồng cây, chăm sóc cây và quý mến cây. Chiều ngày 11 tháng 1 năm 1960 tại công viên Thống Nhất (Hà Nội), sáng ngày 31 tháng 1 năm 1965 tại xã Đông Hội, huyện Đông Anh (Hà Nội) Bác tự mình trồng một cây đa. Xuân Kỷ Dậu 1969 kỷ niệm 10 năm Bác phát động Tết trồng cây, tuy sức khỏe không tốt song Bác cũng tới xã Vật Lại huyện Ba Vì, tỉnh Hà Tây (cũ) và tự mình trồng một cây đa. Những mẩu chuyện Bác cùng các đồng chí nhân viên Văn phòng Chính phủ cứu một cây râm bụt bị thối gốc hay làm bén đất một rễ cây đa, câu chuyện nhà nhiếp ảnh Đinh Đăng Định khi chụp ảnh định bẻ một cành cây nhỏ cho khỏi vướng ống kính liền được Bác ngăn lại… có rất nhiều, rất nhiều… Đúng như một câu thơ của Tố Hữu viết về Bác: Bác sống như trời đất của ta/ Yêu từng ngọn lúa mỗi nhành hoa… Từ những Tết trồng cây do Bác phát động, về sau đã trở thành một phong tục đẹp của nhân dân ta. Và cũng từ đó các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Chính phủ ta có một hành động rất có ý nghĩa là đầu năm mới thường đến thăm và trồng cây ở các cơ quan, đơn vị địa phương.

Quan niệm của Người về trồng cây gây rừng để góp phần "đấu tranh với những tai họa của thiên nhiên". Ngày 23-5-1958, tại Đại hội chiến sĩ thi đua nông nghiệp toàn quốc lần thứ ba, Chủ tịch Hồ Chí Minh có bài phát biểu quan trọng, trong đó nổi bật lên là mấy câu thơ:

Núi trọc như đầu bình vôi

Sông không có nước, nước hiếm hoi như vàng

Hàng năm hạn hán tan hoang

Người người đói rách, làng làng xác xơ^[13]

Bốn câu thơ cấu trúc theo lối nhân quả, nguyên nhân (vì): Núi trọc như đầu bình vôi, dẫn đến hậu quả (nên): Sông không có nước, nước hiếm hoi như vàng/ Hàng năm hạn hán tan hoang/ Người người đói rách, làng làng xác xơ. "Núi trọc như đầu bình vôi" vì không có rừng, do không trồng rừng hoặc rừng bị phá, nên dẫn đến hậu quả như đã nêu. Rất nên lưu ý là chỉ có một câu chỉ nguyên nhân nhưng có tới ba câu chỉ hậu quả, có nghĩa là tác giả muốn nhấn mạnh tới hậu quả. Một ý nghĩa bật ra: muốn no ấm thì phải trồng rừng, trồng thật nhiều rừng!

Ngày 30-5-1959 Bác viết bài báo Nông dân phải trồng cây chuẩn bị làm nhà ở, có mấy câu thơ:

Muốn làm nhà cửa tốt

Phải ra sức trồng cây

Chúng ta chuẩn bị từ rày

Dăm năm sau, sẽ bắt tay dựng nhà^[14].

Có thể có một ý nghĩa nữa ở bài thơ này: muốn làm một việc gì lớn thì phải chuẩn bị kỹ càng từ rất sớm, nhưng chỉ cần nghĩa trực tiếp của nó ta cũng thấy một tầm nhìn xa rộng, một sự quan tâm sâu sắc của Bác tới cuộc sống của người nông dân.

Năm 2009 Trường đại học Sư phạm Hà Nội kỷ niệm 45 năm ngày Bác Hồ về thăm trường. Đó là, ngày 21-10-1964, Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Tổng thống Mali Môđibô Câyta đến thăm thầy trò Trường Sư phạm, Bác đã ân cần căn dặn: “Lần trước Bác đến thăm trường, Bác có nói hai điểm: một là vệ sinh, hai là trồng cây. Về vệ sinh ở đây còn kém! Về trồng cây, Bác bảo nên trồng cây nhiều. Nhưng hiện nay cây sống ít. Do là vì các cô, các chú tham trồng cây nhiều, nhưng không chăm bón cho tốt, ở trường này, cả thầy và trò có gần bốn nghìn rưởi người. Nếu mỗi năm một người trồng một cây là được gần 5.000 cây. Hai năm sẽ được gần một vạn cây. Nhưng trồng cây nào thì phải chăm bón cho tốt cây đó. Như thế, hơn là tham trồng nhiều mà kết quả ít. Các cô, các chú và các cháu phải làm cho vườn của trường thành một vườn hoa, vườn cây tươi đẹp”^[15].

Cũng dịp này, Bác đến thăm Trường trung cấp Thể dục thể thao Trung ương (tiền thân của Trường Đại học Thể dục thể thao ngày nay), Bác nhắc nhở: "Nên cố gắng trồng nhiều cây có bóng mát để học sinh có nơi trú nắng”^[16].

Một vị Chủ tịch nước bận trăm công ngàn việc mà chú ý đến những việc nhỏ mà thiết thực của người dân càng thấy sự bình thường mà vĩ đại của Người. Có lẽ ai cũng nhớ câu nói nổi tiếng của Bác: Vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người. Đối với Bác, trồng cây không chỉ là lợi ích trước mắt mà còn là mùa xuân:

Mùa xuân là Tết trồng cây

Làm cho đất nước càng ngày càng xuân.

Mùa xuân là Tết trồng cây, Tết trồng cây sẽ tạo ra mùa xuân, tạo ra sức trẻ, niềm tin và hy vọng cho đất nước.

Nhìn vào thực tế đất nước ta hiện nay càng thấy lời dạy của Bác Hồ có từ nửa thế kỷ về trước, ở ngày hôm nay càng có tính thời sự. Rừng là tấm lá chắn tự nhiên vĩ đại che chở cho đất đai, rừng là lá phổi tự nhiên để hàng tỉ sinh linh hít thở, mà rừng lại đang bị tàn phá gần như kiệt quệ, hậu quả nặng nề chính con người phải gánh chịu: lũ lụt, hạn hán, nhiệt độ tăng… Hơn lúc nào hết, Tết trồng cây của Bác Hồ cần được nhân rộng hơn nữa, thiết thực hơn nữa. Lời căn dặn thầy trò Trường đại học Sư phạm Hà Nội của Bác không chỉ dành riêng cho Trường Sư phạm mà là lời dạy sinh viên cả nước. Cả nước ta có hàng triệu sinh viên, nếu làm theo lời Bác sẽ có hàng triệu cây xanh che nắng, làm đẹp, làm sạch hàng trăm, hàng ngàn những con đường đang mở rộng, mở mới từ Bắc tới Nam. Thiết nghĩ Đoàn Thanh niên nên phát động phong trào trồng cây rộng khắp, như Bác nói, điều ấy không khó, cái khó chỉ là ở chỗ tổ chức phong trào và sự kiên trì chăm bón. Cũng thật ý nghĩa nếu các vị lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Chính phủ vào ngày đầu xuân năm mới, mỗi vị trồng một cây mới, vừa làm gương phát động, vừa có ý nghĩa văn hóa, ý nghĩa giáo dục sâu sắc…