.HÀ THANH VÂN
Ra đời cùng thời với chủ nghĩa hình thức Nga, trường phái ngữ văn Đức bao gồm một số nhà nghiên cứu có tên tuổi tại Đức như Frédéric Gundolf (1881 - 1931), Ernst Robert Curtius (1886 - 1956), Erich Auerbach (1892 - 1957), Léo Spitzer (1887 - 1960). Ngay từ năm 1915, trường phái này đã gây được tiếng vang và hoạt động sôi nổi tại nhiều trường đại học ở Đức. Có thể nói, đây là một trong những khuynh hướng đầu tiên của nền phê bình, nghiên cứu văn học tại phương Tây thế kỉ XX. Đặc biệt Frédéric Gundolf không chỉ là một trong những cây bút trụ cột của nhóm này, mà tư tưởng của ông còn ảnh hưởng đến cả những nhà phê bình Thụy Sĩ trong trường phái phê bình ý thức như Marcel Raymond, Georges Poulet ở thập niên 50, 60 của thế kỉ XX, hay những thao tác nghiên cứu văn học của Erich Auerbach cũng được xem là có sự tác động lớn đến việc nghiên cứu so sánh văn học và phương pháp nghiên cứu liên văn bản ở nửa cuối thế kỉ XX.
Các nhà ngữ văn Đức cho rằng văn chương châu Âu là một khối toàn diện, có những giá trị chung, không thể tách rời, không phân chia ranh giới quốc gia, và đặc biệt là có chung một nguồn gốc là tiếng Latinh. Trên một phương diện nào đó, cũng giống như nhiều nhà hình thức chủ nghĩa Nga, từ năm 1933, khi tư tưởng phát xít thống trị nước Đức, một số nhà ngữ văn Đức đã sống lưu vong và công bố những công trình nghiên cứu chủ yếu của mình tại nước ngoài. Không ngần ngại công khai tư tưởng chống Đức quốc xã và chủ nghĩa dân tộc cực đoan, các nhà ngữ văn Đức chủ trương đề cao một châu Âu đoàn kết và phát triển toàn diện ngay cả trong lĩnh vực văn chương. Chính vì vậy, khi Đức quốc xã xâm lược nước Pháp, các nhà ngữ văn Đức như Ernst Robert Curtius đã đem văn học Pháp ra làm đối tượng nghiên cứu ưu tiên.
Về mặt phương pháp luận, có thể nói các nhà ngữ văn Đức đi theo con đường ngược chiều với các nhà hình thức chủ nghĩa Nga. Các nhà hình thức chủ nghĩa Nga chuyên tâm vào việc khảo sát văn bản, khảo sát các thủ pháp nghệ thuật và gạt bỏ tác giả, gạt bỏ các yếu tố lịch sử, xã hội ảnh hưởng đến tác phẩm; còn các nhà ngữ văn Đức cũng đi từ văn bản, nhưng dùng văn bản để tìm hiểu tác giả, tìm hiểu bối cảnh lịch sử, xã hội của thời đại mà tác giả đã sống.
Các nhà ngữ văn Đức quan niệm nghiên cứu văn học là nghiên cứu văn bản, bao gồm việc phê bình, tìm hiểu cội nguồn ngữ, lịch sử chữ và mối tương quan của văn bản ấy đối với đời sống xã hội của tác giả. Họ tập trung vào việc nghiên cứu ngôn ngữ châu Âu trong quan niệm cho rằng tiếng Latinh là nguồn gốc chung của mọi thứ tiếng châu Âu. Chủ trương khảo sát toàn diện văn học châu Âu như một thể thống nhất, trường phái này có những đóng góp hết sức cụ thể trong lĩnh vực nghiên cứu và phê bình văn học. Trong những công trình của mình, họ đã đề cập đến những khái niệm như văn học so sánh, liên văn bản. Tác phẩm Mimesis: The Represention of Reality in Western Literature (Mô phỏng hay là sự trình bày hiện thực trong văn học phương Tây) xuất bản năm 1946 của Erich Auerbach đã cho thấy rõ ưu điểm của việc so sánh và kết hợp các mối liên hệ giữa các văn bản qua các thời kì lịch sử, nhưng đều xuất phát từ một nguồn gốc văn hóa chung. Con đường của Erich Auerbach mấy chục năm sau có một người kế tục xuất sắc là nhà phê bình Gérard Genette (Pháp), được xem là chủ soái của phương pháp nghiên cứu liên văn bản với tác phẩm Nguyên cảo (1982).
Trong tác phẩm của mình, Erich Auerbach không đề cập nhiều đến lí thuyết nghiên cứu, mà vận dụng trực tiếp vào việc nghiên cứu văn học phương Tây trong suốt thời kì từ Hi Lạp và La Mã cổ đại. Ông giải thích như sau: “Tôi không bao giờ có ý định trình bày lịch sử văn học hiện thực phương Tây. Làm như thế không những mình sẽ chìm trong một khối lượng văn bản khổng lồ, mà còn sa vào các cuộc tranh luận vô ích về việc phân chia các thời kì văn học, phân chia các nhà văn theo khuynh hướng riêng và nhất là sẽ gặp khó khăn trong việc định nghĩa thế nào là hiện thực. Để viết lịch sử văn học một cách đầy đủ theo kiểu truyền thống, tôi phải viết về những hiện tượng mà tôi không thật hiểu biết sâu sắc. Tôi sẽ phải đọc thêm để biết những kiến thức mà tôi thiếu, một điều mà tôi cho rằng không cần thiết. Chỉ vì những chủ đề mà tôi đã chọn buộc tôi phải nói đến những thông tin mà nhiều người đã biết, hoặc họ có thể dễ dàng tìm thấy chúng trong những công trình nghiên cứu khác. Ngược lại, nếu như tôi lấy một số chủ đề mà tôi hiểu biết, đem đối chiếu với một loạt văn bản sống động thì tôi tin rằng điều này có thể làm được và có những khám phá mới. Tôi tin rằng chủ đề chính của lịch sử văn học hiện thực phải nằm trong bất cứ văn bản hiện thực nào” (Mô phỏng hay là sự trình bày hiện thực trong văn học phương Tây). Như vậy Erich Auerbach đã giải thích phương pháp nghiên cứu của ông thật rõ ràng. Ông dùng những văn bản, đem đối chiếu chúng với nhau để xác định các mô phỏng hiện thực của tác giả. Dù không trực tiếp định nghĩa phương pháp này, nhưng qua cách làm của Erich Auerbach, chúng ta thấy bóng dáng của phương pháp nghiên cứu so sánh và liên văn bản trong văn học sau này.
Sự nhất quán trong lịch sử văn học châu Âu là tư tưởng xuyên suốt các công trình nghiên cứu của Ernst Robert Curtius. Sự nghiệp của ông gồm mười tám tác phẩm, sáu dịch phẩm, sáu tập thư từ trao đổi về văn học và hàng trăm bài viết. Ernst Robert Curtius chủ yếu nghiên cứu về văn chương Pháp và châu Âu, tìm hiểu bối cảnh văn hóa Đức trong lòng văn minh châu Âu và quan tâm nhiều đến thời kì Trung cổ trong văn học châu Âu. Ông trình bày quan niệm của mình trong tác phẩm European Literature and the Latin Middle Ages (Văn chương châu Âu và thời Trung cổ Latinh), xuất bản lần đầu năm 1948. Tác phẩm này gồm hơn ba mươi bài viết. Đối với Ernst Robert Curtius, lịch sử văn học thông thường chỉ soi chiếu được bề mặt của văn chương châu Âu. Muốn tìm hiểu sâu xa nguồn gốc của sự nhất quán này, thì phải vận dụng cả hai phương pháp nghiên cứu ngôn ngữ và nghiên cứu lịch sử văn học song hành. Văn chương châu Âu, theo Curtius có hai nguồn gốc: từ nền văn minh Địa Trung Hải cổ xưa và từ văn minh phương Tây hiện đại. Cho đến thời kì Trung cổ ở châu Âu, toàn bộ nền văn chương này được viết bằng tiếng Latinh, sau đó mới hình thành ngôn ngữ văn chương riêng ở mỗi quốc gia. Thế nhưng hình bóng của văn chương quá khứ vẫn tồn tại trong những tác phẩm ra đời ở thời kì hiện đại, dưới cái bóng của Hi Lạp và La Mã cổ đại, thể hiện ở thể loại, vần, chủ đề, đề tài, nhân vật, chẳng hạn như tiểu thuyết Ulysses của James Joyce (1882 - 1941)… Không cần phải có sự chia cắt giữa văn chương quá khứ và văn chương hiện tại, bởi đó là sự tiếp nối liên tục. Và khi nghiên cứu văn chương, chúng ta có thể có những so sánh liên thời gian và không gian. Bằng việc đọc nhiều văn bản qua các thời kì, cho phép chúng ta tìm thấy những hiện tượng hay những yếu tố có ý nghĩa bất biến, thường xuyên lặp đi lặp lại. Cụ thể, Curtius đã chứng minh rằng văn học châu Âu có ba sự nhất quán. Nhất quán về ngôn ngữ: Tiếng Latinh là ngôn ngữ thống trị văn chương châu Âu trong suốt mười ba thế kỉ, từ nhà thơ La Mã cổ đại Virgile cho đến nhà thơ Italia Dante. Nhất quán về nguồn gốc: Văn chương châu Âu đều bắt nguồn từ văn chương Hi Lạp - La Mã cổ đại. Nhất quán về cảm hứng sáng tạo: Các nhà văn châu Âu thường sáng tạo với những cảm hứng chung về tôn giáo, về tư tưởng, mà ở đây chủ yếu là tư tưởng Công giáo. Curtius cũng đưa ra một quan niệm độc đáo về lịch sử văn học. Ông phản đối những công trình nghiên cứu chia lịch sử văn học thành những trường phái, hay trình bày theo dân tộc, theo ngôn ngữ, theo phân kì lịch sử… Ông cho rằng đó là sự xé lẻ lịch sử văn học, thiếu hẳn đi sự toàn diện trong cách nhìn. Chẳng hạn ông cho rằng khuynh hướng hiện thực trong văn học không phải mới xuất hiện từ thế kỉ XIX, mà đã có từ thời xa xưa, từ trong thơ văn Hi Lạp cổ đại, trong những tiểu thuyết viết bằng tiếng Latinh thời La Mã, trong những truyện cổ tích Bắc Âu thế kỉ XII, rồi đến tác phẩm của các nhà văn như Francois Rabelais (1494 - 1553) hay Miguel de Cervantes (1547- 1616)… Nhiệm vụ của các nhà nghiên cứu văn chương là phải nhận diện được những hình thức khác nhau của khuynh hướng hiện thực ấy. Mục đích cuối cùng của nhà nghiên cứu là phải tìm ra tính nhất quán của tác phẩm, của một thời kì hay của một nền văn học.
Quan niệm của Ernst Robert Curtius không chỉ phù hợp với lịch sử văn học châu Âu. Chúng ta cũng có thể vận dụng cách tiếp cận của ông khi nghiên cứu văn học truyền thống Đông Á hay Đông Nam Á.
Trường phái ngữ văn Đức cũng được xem là đã góp phần xây đắp nền móng cho phong cách học hiện đại, trong đó công lao to lớn nhất thuộc về Léo Spitzer, một người gốc Áo, từng là giáo sư tại Đại học Marburg và Cologne. Ông là một nhà ngôn ngữ học tài ba, thông thạo nhiều thứ tiếng (ngoài tiếng Đức ông còn biết tiếng Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Italia). Khi khảo sát văn bản, trong thời gian đầu Léo Spitzer chỉ chú trọng vào ngữ pháp, từ nguyên, từ vựng, như một nhà ngôn ngữ học thuần túy. Nhưng sau đó ông chuyển sang tìm hiểu về văn phong (style) của các tác giả văn học. Ông cho rằng khi tìm hiểu về văn phong của một tác giả, không những có thể chỉ ra đặc điểm ngôn ngữ văn chương của tác giả đó mà còn cho thấy sự thay đổi văn phong của tác giả qua từng thời kì sáng tác. Đằng sau những câu chữ ấy là cá tính sáng tạo của tác giả, là tư tưởng, là cuộc đời của một con người. Nhận xét về phương pháp nghiên cứu của Léo Spitzer, Rene Wellek và Austin Waren đã viết trong cuốn Theory of Literature (Lí luận văn học): “Léo Spitzer đã sớm nghiên cứu về quan hệ hai chiều giữa đặc điểm ngôn ngữ với những yếu tố nội dung, chẳng hạn như xem xét việc lặp đi lặp lại của những motif như máu và vết thương trong những tác phẩm của Henri Barbusse… Sau đó ông cố gắng thiết lập những mối liên hệ giữa đặc điểm ngôn ngữ với tâm lí sáng tạo của tác giả dưới sự chi phối của những tư tưởng thời đại. Ví dụ như ông liên hệ giữa văn phong của Péguy với chủ nghĩa trực giác của Henri Bergson hay giữa văn phong của Jules Romains với thuyết vạn vật hữu linh”. Phương pháp của Léo Spitzer thể hiện rõ trong công trình Nghiên cứu phong cách, gồm mười bài viết, trong đó có một bài tổng quan và chín bài phê bình các tác giả văn học châu Âu. Ông tự xác định con đường nghiên cứu của mình là sự kết hợp giữa công việc của một nhà ngôn ngữ học và một nhà văn học sử. Léo Spitzer nhấn mạnh vai trò của từ nguyên học. Ông cho rằng bằng việc truy nguyên căn rễ của một từ, chúng ta có thể thấy những thời đại, những giai đoạn lịch sử đã qua, những đổi thay trong tính cách con người. Mỗi một giai đoạn lịch sử sinh ra những kiểu văn phong khác nhau.
Theo Léo Spitzer, qua nền văn chương của một dân tộc, có thể thấy tâm hồn của dân tộc ấy. Ông đặc biệt chú ý đến cách dùng từ của nhà văn, cho rằng quan sát cách dùng từ, có thể thấy cá tính của nhà văn, tức là tìm thấy nguồn gốc tâm lí, nguồn gốc tinh thần đã sản sinh ra phong cách của nhà văn, cảm hứng văn chương của nhà văn.
Nhìn chung, với quan niệm nghiên cứu văn học trong một sự nhất quán (ở đây là sự nhất quán của văn chương châu Âu), các nhà ngữ văn Đức được đánh giá là có một tư tưởng tiên phong, trước hết là trong lĩnh vực văn học. Mấy chục năm sau, chúng ta đã thấy hình thành một châu Âu nhất quán trong kinh tế, trong tổ chức chính trị. Sự nhất quán trong các phương diện xã hội như vậy, phần nào cũng dựa trên một nền móng vững chắc là sự nhất quán về văn hóa trên mảnh đất châu Âu. Về mặt này, có thể nói là các nhà ngữ văn Đức đã đi trước thời đại. Hơn thế, cho dù phạm vi nghiên cứu chỉ bó hẹp ở văn chương châu Âu, nhưng phương pháp nghiên cứu của họ có thể được áp dụng ở những phạm vi rộng rãi hơn, ở những vùng miền văn học khác trên thế giới
H.T.V
VNQD