Diêm Liên Khoa trong văn đàn Trung Quốc được mệnh danh là người dám thẳng nói thật, và cũng vì lẽ đó mà các tác phẩm của ông chịu nhiều lênh đênh, chìm nổi. Thế nhưng như một nghịch lí, độc giả phương Tây lại rất ưa chuộng các tác phẩm này, và xếp ông vào hàng ngũ những tiểu thuyết gia Trung Quốc được dịch nhiều nhất. Truyện vừa Ngày tháng năm là tác phẩm hiếm hoi nhận giải thưởng Lỗ Tấn và không bị cấm ở đất nước này, đã cho thấy tài năng của ông trong việc nêu bật sức mạnh của số mệnh con người.
Xoay quanh một ông lão, một chú chó mù và một cây ngô; Diêm Liên Khoa đã triệt tiêu tất cả những yếu tố bên lề để họa nên một tác phẩm chung nhất, rõ ràng nhất và thẳng thắn nhất về thái độ của con người trước những bi kịch. Trong truyện vừa này, vào năm mà mặt trời không thôi chiếu sáng, hạn hán ngàn năm có một, khi cả dân làng kéo nhau đến vùng đất khác, thì ông lão - người cảm thấy bản thân không thể đi nổi suốt 30 ngày đường hướng về phía đông, đã chấp nhận ở lại chỉ bởi có một cây ngô mọc trên ruộng nương mình, như một hy vọng sau cuối.
Cây ngô ấy như nguồn sống, bạn bè và hơn hết là chút bám víu vào việc hy vọng ngày mai tươi sáng. Cũng tương tự Samuel Beckett trong vở kịch phi lí Trong khi chờ Godot, Diêm Liên Khoa không gắn quá nhiều bối cảnh, các mối quan hệ hay những tình tiết vào Ngày tháng năm, để một con người trần trụi nhất với khát khao thuần nguyên nhất được nêu bật lên. Nếu vở kịch ấy tồn tại cái tên Godot dường như chưa khi nào xuất hiện, thì Ngày tháng năm cũng có chung hành trình đó, là ước mơ về cây ngô trĩu hạt để khi dân làng về có cái mà gieo trồng lại.
Tác phẩm Ngày tháng năm của Diêm Liên Khoa, do Tao Đàn và Nxb Hội Nhà Văn ấn hành.
Thế như trong những tháng ngày mặt trời chiếu sáng dường như không nghỉ, hi vọng ấy trở nên viển vông và không thể chịu nổi. Cũng như Sisyphus(*) lăn đá lên đồi, ông lão 72 tuổi ấy trải qua từ kiếp nạn này đến kiếp nạn khác, cứ qua một chặng “tảng đá” sẽ lại lăn xuống và buộc ông phải tiếp tục giải quyết sự việc. Từ việc đốm lá do đạm trong nước tiểu mà ông và chú chó mù giải ra, cho đến việc bị bốc rễ do cơn lốc mùa thu, để sau đó là việc thiếu nước, lũ chuột ăn ngô và cuối cùng là bệnh vàng lá vì thứ mùi hương khó chịu của bầy chuột dâng lên nhung nhúc.
Ông lão tin vào hi vọng mù quáng một cách cực đoan. Cùng cây ngô và con chó mù, ông cũng lăn chính tảng đá của cá nhân mình, từ việc kiếm nước, kiếm ăn và cuối cùng là bảo vệ cũng như hy sinh mạng sống. Ông lão dường như điên loạn trong cơn khủng hoảng niềm tin, khi trong những cơn tuyệt vọng ông chỉ có một con đường và lao vào đó, như con đường duy nhất ông có thể đến và hoàn thành xong sứ mệnh của mình. Ở những điểm này Diêm Liên Khoa đã thể hiện được một cách sáng rõ bản chất của sự vô vọng, cái mù quáng cá nhân và sự cực đoan trong chính khao khát để lại di sản.
Thế nhưng trong những diễn biến của chính ông lão cũng đã đặt ra một nan đề lớn, việc ông bám vào hy vọng duy nhất mang tính cộng đồng hay là cá nhân? Ông luôn bảo rằng đột nhập vào nhà người khác để ăn cắp ngô rồi mùa sau trả lại, ông hứa với con sói vàng để mang cho nó cháo tấm ngô nếu nó cho ông uống nhờ nguồn nước, cũng như mục đích canh giữ cây ngô là để chừa lại hạt giống do dân làng trở về sau mùa hạn hán… Thế nhưng chủ nghĩa cá nhân dường như thắng thế ông ta. Khi nhà bảo trưởng không còn một hạt ngô nào, ông liền quay sang rủa xả khi trước đó vừa vái ba lạy. Khi con sói vàng vừa nhếch chân đi, ông liền mơ tưởng đến thời trai trẻ để mà giết nó, và khi bắp ngô đã to đến bắp tay ông, thì ông tin rằng mình sẽ là “Đấng cứu nạn” bởi chính di sản là hạt giống ngô sẽ được ca tụng đến muôn đời sau.
Như vậy trọng tâm của Ngày tháng năm không chỉ ca tụng số mệnh, mà nó còn hướng đến mục đích cao cả hơn, là làm rõ ý định của số mệnh đó. Bằng một câu chuyện đậm tính ngụ ngôn, Ngày tháng năm đồng thời ẩn chứa lớp nghĩa với chính tình trạng bị bỏ rơi ở trong cơn sốt hầm hập của thời đại này. Trong một bài luận, Diêm Liên Khoa đã viết rằng khi mình còn nhỏ, cơn đói luôn đeo bám ông, và rõ ràng khi ông ra đời vào năm 1958, cũng là năm đầu của Đại nhảy vọt, để rồi 4 năm sau đó, hàng triệu người chết trong chính cơn đói. Ông lão trong tác phẩm này cũng giống những người dân quê đói ăn khi ấy, từ đi kiếm ngô bằng cách đào lên từng hạt giống một đã kịp gieo trồng như không nảy mầm, cho đến nhúng đệm vào giếng lấy ra nước uống, và cuối cùng là chiến đấu với bầy chuột lớn trong cơn thiếu ăn như chính bản thân mình.
Diêm Liên Khoa hạ cấp con người, cho ông lão chiến đấu với chính loài thú không đáng xem trọng, và giờ đây họ giành giật nhau từng hạt ngô một, họ chịu đựng lẫn nhau và đối đầu nhau. Bằng chủ nghĩa hiện thực có phần hoang đường, những yếu tố này được đặt ngang hàng, một phần nào đó phản ánh con người ở trong vị thế thuộc về tự nhiên. Một cộng đồng người cùng nhau hợp lại bẽ gãy tự nhiên, thế nhưng khi mọi yếu tố bên lề được triệt tiêu hết, thì con người cũng ngang loài chuột, sói vàng… và là một một mẫu ngắn gọn của duy tự nhiên.
Nhà văn Diêm Liên Khoa.
Nét giễu nhại kết hợp cùng với chủ nghĩa hoang đường càng khắc sâu hơn sự nhỏ mọn, tự kiêu và coi mình là thứ duy nhất chiếm được trọng tâm của cả vũ trụ. Ông lão cứ một đại hạn sẽ liền lập tức lấy cây roi da quật vào mặt trời, đòi đào cả mộ nhà mặt trời lên; thế nhưng sau rốt ông vẫn bất lực. Mặt trời hùng mạnh chiếm thế thượng phong, và sau những thất bại ấy, cái kết duy nhất đón chờ chính là cái chết của những ảo vọng, như lớp phân bón của cây ngô đồng, như lớp hữu cơ của loài sâu mọt, thế nhưng như điều hiển nhiên, thiên nhiên luôn thắng và không có gì thay đổi.
Là tác phẩm có phần đặc biệt so với những trước tác trước xoáy sâu vào trong hiện thực đen tối của Diêm Liên Khoa, Ngày tháng năm theo nghĩa đơn giản nhất là bản tụng ca sức sống phi phàm ở nơi con người, trong cuộc đương đầu với số phận, làm chủ thiên nhiên. Thế nhưng bằng tính hoang đường ẩn đằng sau đó cũng như thể loại thần thoại - ngụ ngôn, nó còn cho thấy bản tính nhỏ nhen, luôn luôn toan tính và đưa chính mình vào trong trung tâm, kéo dài sát na tưởng là hiển nhiên.
Một tác phẩm đa tầng, đa nghĩa được viết với văn phong giản dị, giễu nhại nhưng lại hàm chứa rất nhiều tầng nghĩa trong mỗi góc nhìn, Ngày tháng năm đã tạo ra được phản ảnh của mỗi con người, để rồi nhận ra mỗi một chúng ta thật ra đều là Sisyphus đáng thương.
NGÔ THUẬN PHÁT
--------
(*): Trong thần thoại Hy Lạp, Sisyphus là vị vua xứ Ephyra. Ông bị trừng phạt vì sự xảo quyệt và gian dối của bản thân bằng cách buộc phải lăn một tảng đá khổng lồ lên đồi. Tảng đá này sẽ tự lăn xuống mỗi khi nó gần đến đỉnh, bắt Sisyphus phải lặp lại việc lăn đá cho đến muôn đời.
VNQD