. ĐỨC ANH
Những năm gần đây, văn học trẻ Việt Nam đã để lại những dấu ấn đáng kể cả về chuyên môn sáng tác lẫn thành công thị trường xuất bản. Không “chăm chăm” tìm cách đánh cược để tạo ra những tác phẩm lớn, văn học trẻ hướng đến sự ổn định trong tinh thần sáng tác, tạo ra cộng đồng độc giả và liên kết thương mại với các ngành nghệ thuật khác. Điều này hàm chứa cả những thành quả tích cực lẫn những hạn chế lớn sẽ trở thành rào cản cho tương lai.
Văn xuôi trẻ Việt Nam - mấy đặc trưng cơ bản
Kể từ khi internet đến Việt Nam, một thế hệ mới (được gọi là thế hệ Millenials, thế hệ Z) được hình thành, thông qua việc du nhập các quan điểm mới, văn hoá mới, kéo theo đó, sẽ có những nguồn cảm hứng, kĩ thuật thể hiện khác và tạo ra những nhà văn của riêng thế hệ này. Điều này đã được các nhà nghiên cứu khẳng định nhiều lần. Tại Hội nghị viết văn trẻ lần thứ X năm 2022, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều khẳng định: “Các nhà văn trẻ hôm nay được tiếp xúc với những nền văn học và văn hóa phong phú, khác biệt hơn các thế hệ nhà văn đi trước, được tiếp nhận nhiều hơn những thông tin đa chiều, có nhiều điều kiện công bố tác phẩm hơn và được sống trong một nền dân chủ ngày càng được mở rộng.” Song để hái quả ngọt bằng chính các tác phẩm văn học thì không phải là chuyện ngày một ngày hai. Trong bài viết này, tôi tạm thời xem xét thành quả văn chương một cách tương đối cởi mở, trên một số yếu tố: 1/ tác phẩm văn học hư cấu (tập truyện, tiểu thuyết) phát hành trên thị trường sách, tạo ra lợi nhuận và số lượng độc giả đông đảo; 2/ tác phẩm văn học hư cấu (tập truyện, tiểu thuyết) trở thành tâm điểm của dư luận trong một thời gian vì nội dung của tác phẩm, thu hút các nhà nghiên cứu, các độc giả khó tính; 3/ tác phẩm tạo ra những cách thể hiện mới, phong cách riêng biệt, được giới chuyên môn, các thế hệ nhà văn đi trước công nhận. Văn học trẻ Việt Nam đã ít nhiều có những tác phẩm đáp ứng được một hoặc hai trong ba yếu tố.
Bài viết thử nhìn lại chặng đường khoảng 5 năm, là khoảng thời gian không quá hẹp để nhìn một thế hệ sáng tác, không quá rộng để mất tính đương đại. Nhưng không chỉ vậy, có nhiều cơ sở hơn để cho rằng mốc 5 năm trở lại đây, tính từ 2019, có nhiều thay đổi. Đáng kể nhất là sự thoái trào của một cuộc thi sáng tác văn học hư cấu rất uy tín: cuộc thi Văn học tuổi 20 do Nxb Trẻ tổ chức. Mùa giải thứ 7 cũng là mùa cuối cùng được phát động từ ngày 1/1/2019 và kết thúc vào tháng 5 năm 2022 thu hút số lượng tác phẩm gửi đến rất lớn và giới thiệu được không ít đầu sách giá trị, nhưng nhìn chung đã nhạt nhoà so với 6 lần tổ chức trước, cả về mặt truyền thông, tổ chức lẫn hiệu ứng độc giả, cuối cùng đã công bố dừng lại. Nhưng cùng lúc ấy, Giải thưởng Tác giả trẻ của Hội Nhà văn Việt Nam ra đời, chính thức được công bố vào ngày 6/5/2021. Sự khác biệt của giải thưởng này nằm ở tính thường niên: nghĩa là đây không phải một cuộc thi, mà là một giải thưởng có ý nghĩa dõi theo và vinh danh sự phát triển của văn học trẻ. Sự lùi lại của một phong trào sáng tác mà người ta phải chờ đợi đến 5 năm cho kết quả và sự xuất hiện của một giải thưởng thường niên ở cấp độ Hội Nhà văn Việt Nam, là bằng chứng của một quá trình thay đổi trên diện rộng: văn chương trẻ đang có nhiều khuynh hướng hơn, đi vào nhiều địa hạt sáng tác hơn và hướng đến những phân khúc khác nhau của một thị trường sách đa dạng, sôi động hơn.
Đúng như vậy, năm 2019, có lẽ là dấu mốc đầu tiên cho thấy một số dòng tiểu thuyết hư cấu của Việt Nam bắt đầu cạnh tranh với sách của “nước bạn”. Bộ tiểu thuyết Săn Mộ: Thông Thiên La Thành của Hoàng Yến (sinh năm 1993) ra mắt năm 2019, được tái bản nhiều lần. Đề tài của cuốn sách này vẫn là kì ảo như trào lưu fantasy giai đoạn 2008 - 2015, nhưng khác biệt ở chỗ, lấy bối cảnh huyền sử Việt Nam. Cũng trong quãng thời gian này, một cuộc đua trên thị trường sách diễn ra giữa các tác giả viết tiểu thuyết truyền kì - linh dị, nhóm này gồm Thảo Trang (với các tác phẩm Tết ở làng Địa Ngục, 25 độ âm), Thục Linh (Rừng than khóc, Khế ước bán dâu…), Emma Hạ My (Sĩ số lớp vắng 0, Tổng đài kể chuyện lúc 0h)... Các đầu sách được sản xuất và tiếp thị bằng các nền tảng truyền thông hiện đại, cùng với phần thiết kế theo xu hướng mĩ thuật đương đại cầu kì và bắt mắt, tất cả đều có số lượng phát hành trên 7000 bản, con số thực sự vượt mặt rất nhiều sách trinh thám, kinh dị của nước Mĩ tại Việt Nam. Văn học đại chúng được sáng tác bởi các tác giả trẻ, tuy chưa chạm đến giới chuyên môn, nhưng đã tạo được ít nhiều ảnh hưởng lên thị trường sách và thị trường điện ảnh. Điều đặc biệt là trong khoảng 3 năm gần đây, nền giải trí thế giới chuyển dịch sang hướng tìm tòi những điều mới lạ ở bản địa thay vì văn hoá phương Tây như nhiều thập kỉ qua. Vì thế trong tương lai đây là một cơ hội rất lớn cho văn học Việt Nam, nhất là văn học đại chúng.
Cũng trong thời gian đó, song song với những tác phẩm đã tham gia vào nền văn học đại chúng là những màu sắc khác nhiều tính chất ưu tư hơn với các đề tài đương đại và tương lai. Dường như đề tài này không xa lạ, thậm chí sát sườn, trung tâm trong đời sống của thế hệ mới vốn được sống trong thế giới toàn cầu hoá rất sớm. Con người trong thế giới đương đại phải đối phó, ứng biến với những thay đổi chóng mặt, những cơ sở hạ tầng - kĩ thuật mới, những thước đo giá trị mới trong văn hoá đại đồng. Ở thế giới ấy, Việt Nam là quốc gia đang phát triển, có những bước vươn lên mạnh mẽ, đồng nghĩa với việc đời sống lao động cũng gặp nhiều thách thức hơn, không chỉ phải giải quyết ở cấp độ hệ thống mà còn ở ý chí của mỗi cá nhân. Nhiều tác giả là đại diện tiêu biểu của nhóm đề tài này, có thể kể như Nhật Phi, Yang Phan, Nguyễn Hải Nhật Huy, Đỗ Quang Vinh, Hiền Trang, Maik Cây, Nguyên Nguyên, Triều Dương… Ở các tác phẩm của họ ta chưa thấy được thông điệp mới mẻ so với văn học quốc tế, nhưng ít nhiều đã đồng thanh tương ứng với những chủ đề của tiểu thuyết toàn cầu. Đó là tương lai của công nghệ, là đời sống - con người “thậm phồn và tạp niệm” nhưng hết sức cô đơn giữa chằng chịt kết nối, tràn ngập thông tin, quảng cáo. Đó là các trào lưu nữ quyền, giới, sinh thái. Lần đầu tiên các tác phẩm văn học Việt Nam lấy những bối cảnh “cosmopolitan” - tức không phải những bối cảnh cụ thể của một khu vực văn hoá nào, và có tham vọng kể một câu chuyện sâu sắc của nhân loại.
Những khuynh hướng sáng tác truyền thống cũng chưa bao giờ giảm đi sức hấp dẫn với nhiều tác giả trẻ rất năng nổ sinh hoạt văn chương trên các tạp chí văn nghệ địa phương và Trung ương. Truyện ngắn của họ tiếp nối những suy tư, man mác hoài niệm về đời sống nông thôn xưa và nay, những phận người chìm nổi trong biến đổi của thời cuộc, những tàn dư quan niệm cũ của thời kì trước Đổi mới. Tiêu biểu, ta có thể nhìn ra các tác giả Phan Đức Lộc, Cao Nguyệt Nguyên, Phát Dương, Nguyệt Chu, Lê Quang Trạng, Võ Đăng Khoa, Lê Vũ Trường Giang..., trong đó, Lê Vũ Trường Giang đã đoạt Giải thưởng Tác giả trẻ 2022 của Hội Nhà văn Việt Nam với tập truyện ngắn Bạc màu áo ngự.
Để chỉ ra những đặc trưng của văn học trẻ Việt Nam, tôi sẽ bám theo các tiêu chí tương ứng với các yếu tố tạo nên thành quả văn chương đã đề ra: đặc điểm về nội dung, đặc điểm về thị trường độc giả, đặc điểm về phong cách.
Thứ nhất, đặc điểm về nội dung, các tác phẩm văn học trẻ luôn hướng tới những đề tài cụ thể, không “lan man”, không cài cắm quá nhiều mục đích vào một cuốn tiểu thuyết hay một truyện ngắn. Những mối quan tâm lớn thường nằm trong những nhóm sau. Một là, các đề tài về phản địa đàng, tương lai bất định của nhân loại trước những biến đổi về khí hậu, môi trường sống hoặc nền tảng công nghệ - với các tác phẩm tiêu biểu như Quán bar trong bụng cá voi (Hiền Trang, 2023), Thiên thần mù sương (Đức Anh, 2019), Biến thể của cô đơn (Yang Phan, 2023), Nơi không có tuyết (Huỳnh Trọng Khang), Hai người trong một ngăn tủ (Phát Dương, 2023), Nửa lời chưa nói (Duy Ân), Tổng đài kể chuyện lúc 0h (Emma Hạ My)... Hai là, những mảng chuyện, những nhân vật lịch sử có thể tạo ra lượng công chúng lớn như Thượng Dương (một nhân vật triều Lý) trong Thượng Dương (Hoàng Yến, 2020), Phụng Dương công chúa trong Như Sơ (Việt Chi, 2024), các nhân vật nữ có vai trò quyền bính lớn như trong tập truyện dã sử Tước gấm giấu đay (Đào Thu Hà và các tác giả trẻ khác), các nhân vật lịch sử trong Nắng Thổ Tang (Đinh Phương)... Ba là, các đề tài kinh dị, trinh thám có tính chất giải trí như Tết ở làng Địa Ngục (Thảo Trang, 2020), Rừng than khóc (Thục Linh, 2024), Sĩ số lớp vắng 0 (Emma Hạ My)... Bốn là, căn cước cá nhân trong thế giới hậu hiện đại với những tác phẩm như Lạc đà bay (Võ Đăng Khoa), Nhân sinh kép: Sống hai cuộc đời (Đức Anh), Không gì ngoài cơn mưa (Triều Dương), Của thần và người (Phạm Giai Quỳnh), Thị trấn mùa đông (Nhật Phi), Vạn sắc hư vô (Nguyễn Khắc Ngân Vi), Wittgenstein ở thiên đường đen (Maik Cây)… Năm là, đề tài thiếu nhi, hưởng ứng các cuộc vận động sáng tác, tiêu biểu như Giải cứu chả chìa (Đào Thu Hà), Cá linh đi học (Lê Quang Trạng)...
Thứ hai, đặc điểm về thị trường, các tác giả trẻ Việt Nam coi tác phẩm văn học của mình là một sản phẩm lưu thông trên thị trường, đóng góp vào công nghiệp văn hoá Việt Nam. Dẫu là ý thức hay vô thức, các tác giả tương đối chú trọng khâu quảng bá tác phẩm. Mỗi tác giả đều có kênh truyền thông riêng, đều tham gia những cộng đồng đọc sách trẻ như Hội yêu sách, Đảo sách, Bình thư quán… và quảng bá tác phẩm văn học qua đây. Không những vậy, họ có thêm những chiến thuật marketing để giữ chân độc giả: tạo ra độ khan hiếm những ấn bản đặc biệt, kèm với quà tặng; chủ động bày tỏ mình trên các diễn đàn, tổ chức hội thảo ra mắt sách; không bỏ qua các cơ hội truyền thông trên báo chí, các mạng xã hội mới như Tiktok, Threads, Substack và không ngần ngại đầu tư tiền bạc để quảng bá trên các kênh đa phương tiện đông đảo khách hàng tiềm năng, đặc biệt là trên những Booktok (các kênh Tiktok về sách thu hút lượng lớn độc giả tò mò).
Thứ ba, đặc điểm về phong cách, phần đông các tác giả đều đã chọn trước cho mình các nhóm đề tài kinh dị, lịch sử, trinh thám… Các tác phẩm tuân thủ nguyên tắc của đề tài, thể loại, nhằm mục đích giữ cảm giác ổn định, phục vụ việc đọc sách của độc giả, nhất là độc giả trẻ. Việc bám sát những yếu tố kĩ thuật như tạo mâu thuẫn, tạo cốt truyện li kì, tạo ra nút thắt - mở hợp lí là những điều nổi bật ở thế hệ sáng tác mới. Ngôn ngữ sáng tác văn xuôi dường như là tổng hợp của rất nhiều nguồn ảnh hưởng, trong đó đáng kể là văn học dịch, là sáng tác của người đi trước và thậm chí cả phim ảnh hay ngôn ngữ mạng. Tuy nhiên, đáng tiếc là không nhiều tác giả chú trọng ngôn ngữ của mình trong câu chuyện.
Tiếp tục căn cứ vào các tiêu chí đã đề ra ở đầu bài viết, chúng ta có thể lẩy ra được một vài thành tựu và dấu ấn đáng kể của văn học trẻ Việt Nam. Thứ nhất, thế hệ tác giả trẻ đã mang đến cách thể hiện mới, những đề tài mới chưa từng có, đóng góp vào kho tàng văn học Việt Nam. Thứ hai, thế hệ tác giả này cũng đã tiếp nối những thành tựu của các thế hệ trước trong việc khám phá, nghiên cứu và đưa những trăn trở về giá trị Việt, bản sắc Việt vào trong tác phẩm, đồng thời ở chiều ngược lại, cập nhật và thể hiện những yếu tố văn hoá mới trong bối cảnh Việt Nam đương đại. Có những tác giả mang lại một phong cách hành văn mới mẻ theo tư duy du nhập phương Tây, và cũng có những tác giả chủ trương viết văn “thuần Việt”. Thứ ba, với nhiều tác phẩm bán chạy, giành các giải thưởng lớn, thuyết phục độc giả, nhất là ở địa hạt tiểu thuyết, văn học Việt Nam có thêm nền tảng vững chắc cho tương lai, khi đã ít nhiều vượt qua được những đánh giá trái chiều về tiềm năng của văn học trẻ Việt Nam.
Những thiếu sót còn bỏ ngỏ
Như trên, ta đã thấy được thành tựu của một thế hệ viết văn đang bước đầu tạo ra chỗ đứng trên thị trường sách. Họ có tiếng nói, có thị trường, thậm chí có cả ảnh hưởng về kinh tế. Bản thân tác giả bài viết này từ lâu đã được nghe các tác giả khẳng định “hoàn toàn có thể sống bằng tác phẩm văn học”, và tin chắc rằng đó là khẳng định có căn cứ trong một thời đại truyền thông số mà quả ngọt sẽ luôn luôn dành cho những sáng tạo độc đáo. Nhìn lại, một số tác giả đã thực sự lên tay trong sáng tác… Đây là những điều để ta trông đợi một tương lai tươi sáng, xây đắp nên từ quá trình học hỏi, sự kiên trì đào luyện, đối diện thử thách, đôi khi là một rẽ hướng đột ngột để vươn tới những tác phẩm lớn.
Tuy nhiên, sẽ cần phải nghiêm túc nhìn nhận những khoảng trống, thiếu sót của văn học trẻ Việt Nam ở mảng văn xuôi. Các tác phẩm đâu đó thiếu một độ lùi ngẫm nghĩ, một trữ lượng trải nghiệm nhân sinh để tạo ra những khoảng suy tư sâu sắc hơn, hài hước hơn. Điều này nghe có vẻ không quá quan trọng, nhưng thực ra lại luôn là yếu tố để một tác phẩm có thể lớn hơn chính nó. Bởi nó là tín hiệu của một cái nhìn điềm đạm, tinh tế và có phần “lọc lõi” về cuộc đời, trong đó có cả những bao dung và giải trừ những cao giọng không cần thiết. Nguyên nhân gốc nằm ở tuổi đời sáng tác còn rất trẻ. Ta hãy xem nhóm tác giả có lượng sách phát hành lớn tính đến thời điểm của bài viết này: Việt Chi 22 tuổi, Emma Hạ My 27 tuổi; các tác giả đã ra đến bốn năm đầu sách và ghi dấu ấn như Hoàng Yến, Hiền Trang, Phan Đức Lộc… cũng mới chỉ ở ngưỡng 30… Tuy đúng với tính chất “văn học trẻ” nhưng thực sự chưa phải là độ tuổi để văn chương có độ chín muồi, với đủ nét đau đời lẫn cái cười dung dị, chất “quái” của những người từng trải cùng khoảng thời gian đủ dài để nghiên cứu sâu một chủ đề lớn. Đặc điểm xã hội học cũng là một lí do khác: trong một xã hội ngày càng chuyên môn hoá sâu sắc, ít người được từng trải qua nhiều nghề nghiệp, được bôn ba nhiều nên nhìn chung (dù không phải tất cả) thiếu những trải nghiệm sống động qua các khu vực văn hoá. Tuy nhiên những điều này không phải là rào cản lớn, vì qua thời gian, sự trưởng thành, chín muồi sẽ đến.
Điều này đáng nói hơn cả: mặc dù có đủ các loại tham vọng (về việc trở thành top sách bán chạy, về chủ đề lớn, có sức hút), ít thấy tác phẩm có tham vọng tư tưởng. Hầu hết các tác phẩm không thoát được tinh thần khiêm tốn của những thử nghiệm học hỏi, hay của những gì na ná như Franz Kafka, Haruki Murakami hay Raymond Carver… Đó là tinh thần của con người cô đơn trong thời đại, muốn cất lên tiếng nói, muốn phản ứng, muốn kể những câu chuyện li kì hoặc phù phiếm trong thoáng chốc với những mối tình đẹp đẽ, gay cấn. Cá nhân người viết bài này cho rằng, tinh thần ấy không mới lạ với thế giới. Song song với tư tưởng, có quá ít sự thể nghiệm hay tìm cách đột phá về phong cách. Dễ thấy đặc điểm thế hệ viết văn trẻ của hôm nay là chú trọng sự hoàn chỉnh của cấu trúc tác phẩm, ngay cả ở truyện ngắn lẫn truyện vừa và tiểu thuyết, khả năng xây dựng cốt truyện lớp lang… nhưng gần như chưa có những tác phẩm tìm tòi hình thức thể hiện mới. Ở các tác giả trẻ, nhìn khắt khe, ta cũng chưa thấy đậm nét một phong cách văn chương, hệ thống tu từ độc đáo riêng biệt để cho thấy một sức mạnh của người dùng tiếng Việt như trước đây văn học nước nhà đã từng có.
Tại Hội thảo “Nâng cao chất lượng sáng tác trẻ” năm 2023 do Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch tổ chức, giới chuyên môn nhận định: “Trên thực tế, nhiều cây bút trẻ mang trong mình khát khao được trở thành những nhà văn, nhà thơ thực thụ. Tuy nhiên, không phải ai cũng tìm được cho mình hướng đi đúng đắn, định vị được tên tuổi trong đời sống văn chương.” Nhận định này hàm chứa một vấn đề mà các nhà văn trẻ sẽ gặp phải: khi “hết trẻ”; khi đã bắt đầu dấn thân vào đời sống mưu sinh khắc nghiệt; khi độc giả trung thành năm xưa của họ cũng già đi; khi những đề tài vốn thời thượng của hiện tại đã là cũ với thế hệ độc giả mới. Tóm lại, những gì mang lại vinh quang của bây giờ hoàn toàn có thể biến mất một cách khách quan trong ngày mai, điều đã gặp phải ở nhiều thế hệ tác giả văn chương. Thực ra khi sáng tác lúc còn trẻ, người ta đủ thơ ngây và say mê để thừa thắng xông lên, để phăng phăng đoạt lấy những vòng nguyệt quế đầu tiên của nghệ thuật. Nhưng cái thơ ngây và say mê ấy không là vô hạn. Lẽ bắt buộc khi muốn đi tiếp cùng văn chương, các tác giả trẻ phải thực sự coi văn chương là lẽ sống, không phải một thú giải trí cuối tuần, thậm chí tư tưởng của họ đôi khi phải vượt lên trên cả văn chương. Từ đó, họ sẽ giữ được tài năng của mình không phai lạt theo năm tháng, tác phẩm sẽ lớn hơn, vì đó là tác phẩm dành cho chính cuộc đời họ, nhưng chạm đến cái chung của đất nước, của mọi người.
Đ.A
VNQD