Ngày 27/11/2024, tại Hà Nội, Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương phối hợp với Hội Nhà văn Việt Nam, Nhà Xuất bản Giáo dục Việt Nam tổ chức Hội nghị Lý luận phê bình văn học lần thứ 5 với chủ đề "50 năm văn học Việt Nam từ 1975: thành tựu và xu thế".
Hội nghị diễn ra trong một ngày, quy tụ đông đảo giới nghiên cứu lý luận phê bình văn học nghệ thuật, đội ngũ văn nghệ sĩ. Kỷ yếu hội nghị tập hợp 43 báo cáo, tham luận tập trung làm rõ thành tựu rực rỡ của văn học Việt Nam từ 1975 đến nay, đồng thời nhìn nhận về xu thế phát triển cũng như những hạn chế và giải pháp cụ thể.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam phát biểu khai mạc Hội nghị.
Phát biểu khai mạc Hội nghị, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam nhấn mạnh: Chặng đường 50 năm qua là một chặng đường có những bước ngoặt lớn của đất nước đã tác động rất lớn vào sự phát triển văn học Việt Nam. Bước ngoặt thứ nhất bắt đầu từ sau ngày 30/4/1975, khi cuộc chiến tranh kết thúc và đất nước được thống nhất. Đấy là giai đoạn văn học được viết trong thời bình, được biết bởi các nhà văn Việt Nam trên cùng một mảnh đất từng bị chia cắt. Cho dù các nhà văn chưa bắt kịp nhịp đi của lịch sử thì đấy vẫn là một dấu mốc quan trọng trong lịch sử đất nước và trong tâm khảm của những người cầm bút.
Kể từ khi chiến tranh kết thúc, các nhà văn vẫn tiếp tục viết về chiến tranh nhưng trong một cách tiếp cận mới và một thi pháp mới, bởi vậy đề tài chiến tranh được khai thác từ nhiều góc độ, nhiều cung bậc, mang lại cái nhìn đa chiều về chiến tranh nhưng vẫn tập trung vào sự hi sinh, khát vọng lớn lao của một dân tộc cho độc lập tự do, thống nhất đất nước. Bên cạnh các nhà văn quen thuộc viết về chiến tranh, là một thế hệ các nhà văn trẻ không trải qua chiến tranh nhưng mang đến một cái nhìn trung thực và đầy nhân văn về chiến tranh.
"Hội nghị 50 năm văn học Việt Nam từ 1975: Thành tựu và xu thế một lần nữa khẳng định và tôn vinh những giá trị đã có của văn học Việt Nam 50 năm qua; đồng thời cũng là sự chào đón một thời đại mới của văn học Việt Nam như chúng ta từng chờ đợi", nhà văn Nguyễn Quang Thiều nói.
Trong báo cáo đề dẫn với chủ đề Văn học đồng hành cùng dân tộc và khát vọng của nhân dân, PGS,TS Nguyễn Đăng Điệp, nguyên Viện trưởng Viện Văn học Việt Nam, Chủ tịch Hội đồng Lý luận phê bình văn học Hội Nhà văn Việt Nam nhấn mạnh: Cùng với sự chuyển mình, phát triển mạnh mẽ của đất nước trong suốt 50 năm qua, văn học Việt Nam sau 1975 đã thu được nhiều thành tựu quan trọng. Nhìn tổng thể, phần lớn đội ngũ cầm bút là những nghệ sĩ giàu lòng yêu nước, sẵn sàng chấp nhận gian khổ, gắn bó máu thịt với Tổ quốc và nhân dân. Đó là những nghệ sĩ - chiến sĩ vượt lên mọi thử thách, h- sinh để "Tổ quốc bay lên bát ngát mùa xuân". Rồi chiến tranh đi qua, mang trong mình những chấn thương dai dẳng, họ vẫn tiếp tục cầm bút. Không chỉ các nhà văn trong nước mà nhiều nhà văn người Việt ở nước ngoài cũng thể hiện tinh thần dân tộc sâu sắc bằng những trang viết nặng tình quê hương, xứ sở.
Hội nghị có sự tham gia của các nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu phê bình văn học trong cả nước.
Trong khuôn khổ thời gian của Hội nghị, nhiều tham luận được trình bày trực tiếp, đa số đều là những tham luận đề cập đến những vấn đề đáng quan tâm hiện nay của văn học Việt Nam.
Với lĩnh vực tiểu thuyết, TS Đỗ Hải Ninh (Viên Văn học) cho rằng, tiểu thuyết từ sau khi đất nước thống nhất vận động theo hướng từ sự mở rộng phạm vi đề tài đến sự đa dạng hóa bút pháp, phong cách nghệ thuật. Xuất phát từ nhu cầu của thời đại mới, tiểu thuyết quan tâm nhiều hơn đến vấn đề cái tôi cá nhân, đến con người trong tồn tại của chính nó bao gồm cả tính dục và tâm linh, sự tha hóa và cao thượng, cái ác và cái đẹp… Tiểu thuyết hướng tới cách tân nghệ thuật với sự phong phú hình thức như bút pháp kì ảo, trào lộng, giễu nhại, những thủ pháp cắt dán, phân mảnh, đồng hiện, dòng ý thức… Sự dân chủ hóa kích thích cá tính sáng tạo đem lại những sắc thái mới cho tiểu thuyết: xuất hiện cái hài hước, tiếng cười mỉa mai châm biếm; sự miêu tả tình dục, con người bản năng nhiều cung bậc, ngôn ngữ suồng sã, đời thường.
Với lĩnh vực thơ, nhà thơ Trần Anh Thái nhận định, 50 năm là một chặng đường khá dài và cuộc đổi mới thơ đã đạt được những bước tiến rất quan trọng trong sự phát triển chung của nền thơ ca dân tộc. Thơ phát triển lên một tầm cao mới bằng sự mở rộng mọi chiều kích với một đội ngũ sáng tác đông đảo, ở mọi đề tài phong phú, đa dạng muôn màu sắc với rất nhiều tìm tòi sáng tạo, ở mọi cấp độ từ trung tâm đến hiện đại chủ nghĩa, thơ tự do, thơ hậu hiện đại, thơ trẻ… Bên cạnh đó, thơ còn chứng kiến sự nở rộ những thể nghiệm tìm tòi, những cách tân mạnh mẽ cả về nội dung và hình thức nhằm chống lại sự sáo mòn cũ kĩ, thoát ra khỏi những quy ước khuôn sáo ước lệ, mục đích nhằm kéo thơ trở lại với công chúng, tôn vinh nghệ thuật, hướng tới cái đẹp.
Giáo sư Phong Lê trong tham luận Văn học trước hiện thực mới hôm nay qua các thế hệ viết bày tỏ mong mỏi có những đổi thay lớn trong tương lai văn học nghệ thuật nước nhà đang chuyển sang vai các thế hệ trẻ - là sản phẩm và là chủ thể của chính cái thời chúng ta đang sống hôm nay. Được đồng hành với họ, nếu chưa bị thay thế cũng đã là hạnh phúc lớn. "Một đội ngũ viết hùng hậu, ở nhiều lứa tuổi, ai cũng muốn viết đến tận cùng những trải nghiệm và ao ước của mình; ai cũng mong đến được với cái riêng của mình - đó là điều tự nhiên; nhưng dẫu sự theo đuổi cái riêng là ráo riết đến mấy thì trước hiện thực hôm nay, tất cả các thế hệ viết đều có một mẫu số chung cho sự tìm kiếm: đó là cảnh ngộ và số phận chung của dân và nước - hai khái niệm đã được đặt ra trong tính khẩn thiết của nó, ngay từ đầu thế kỉ 20, và đã được chứng nghiệm cực kì sâu sắc trong Cách mạng tháng Tám và hơn hai cuộc chiến tranh", Giáo sư Phong Lê nhận định.
Tại hội nghị, các nhà văn, nhà thơ, nhà nghiên cứu lý luận cũng đưa ra những giải pháp để góp phần xây dựng nền văn học Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, giàu tính nhân văn...
PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp nêu lên ba nhóm giải pháp cơ bản: Vì sao đã 50 năm trôi qua, chúng ta vẫn ít có những kết tinh nghệ thuật xứng tầm kiệt tác?; nhiệm vụ tăng cường mở rộng giao lưu văn hóa quốc tế để mạnh đẩy mạnh hơn nữa tiến trình hội nhập, đưa văn học Việt Nam nhanh chóng bắt kịp tư duy, nhịp điệu của nghệ thuật hiện đại thế giới; đẩy mạnh sự phát triển của lý luận, phê bình văn học vì lý luận, phê bình chính là sự tự ý thức của văn học về chính nó.
PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ, Chủ tịch Hội đồng Lý luận phê bình văn học nghệ thuật Trung ương.
PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ đưa ra đề xuất: Tăng cường đổi mới nhận thức về bản chất, đặc trưng của văn học nghệ thuật, vai trò, sứ mệnh của lý luận, phê bình văn học trên nền tảng mĩ học Mác Lênin, đường lối văn nghệ của Đảng, tư tưởng Hồ Chí Minh, đồng thời kết hợp hài hòa việc kế thừa tinh hoa văn học dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Bên cạnh đó, cần chăm lo phát triển, bồi dưỡng đội ngũ, chú trọng phát hiện tài năng, tôn trọng quyền tự do sáng tạo, khuyến khích sự tìm tòi, đổi mới của các nhà lý luận, phê bình. Phải coi việc không ngừng nâng cao chất lượng của đội ngũ lý luận, phê bình là yếu tố cốt tử để có được những công trình khoa học xuất sắc, tầm cỡ.
Ngoài ra, cần tăng cường giao lưu hợp tác quốc tế, chú trọng "đầu vào" và “đầu ra” trong tiếp nhận và quảng bá văn học; tăng cường tính dân chủ trong sinh hoạt học thuật, làm lành mạnh văn hóa tranh luận, nâng cao ý thức trách nhiệm và đạo đức nghề nghiệp của các cây bút lý luận, phê bình; đổi mới thể chế quản lí văn hoá nghệ thuật, nâng cao trình độ và năng lực của đội ngũ quản lí, kịp thời ban hành các chủ trương, chính sách liên quan đến văn nghệ, có chính sách đầu tư thích đáng đối với những công trình khoa học trọng điểm song song với việc đẩy mạnh xã hội hóa nghệ thuật.
Hội nghị đã cho thấy một cái nhìn vừa tổng quát, vừa chuyên sâu về những thành tựu của văn học Việt Nam 50 năm qua và góp phần xác định xu thế của văn học Việt Nam trong thời đại mới.
THU OANH
VNQD