Giải Nobel Văn chương năm nay đã được trao cho tác giả người Na Uy - Jon Fosse, 64 tuổi, vì “những vở kịch và các áng văn giúp cất tiếng nói cho những điều không thể nói ra”.
Nhà văn Jon Fosse.
Nhận xét về ông, Anders Olsson, chủ tịch Ủy ban Văn học Nobel cho rằng: “Di sản của Jon Fosse là rất khổng lồ, trải dài trên nhiều thể loại, từ khoảng 40 vở kịch và vô số tiểu thuyết, tuyển tập thơ, tiểu luận, sách thiếu nhi cũng như là các bản dịch”. Nói về cách tân nghệ thuật, ông cũng bày tỏ “Fosse đã kết hợp được một cách nhuần nhuyễn ngôn ngữ và văn hóa Na Uy với các kĩ thuật nghệ thuật theo chủ nghĩa hiện đại.”
Sinh năm 1959 tại Haugesund trên bờ biển phía tây Na Uy, Fosse lớn lên tại Strandebarm. Vào năm lên 7, ông suýt qua đời trong một tai nạn mà sau này ông cho rằng đó là “trải nghiệm quan trọng nhất trong thời thơ ấu” và cũng góp phần đưa ông trở thành một người nghệ sĩ. Ở tuổi thiếu niên, ông từng khao khát trở thành một nghệ sĩ guitar nhạc rock, trước khi lấn sân sang địa hạt văn chương.
Vào năm 1983, Fosse đã cho ra mắt cuốn sách đầu tiên Raudt, svart (tạm dịch: Đỏ, đen), đề cập đến chủ đề tự sát và cũng từ đó tạo ra tiền đề cho tác phẩm sau này. Sau đó ông cho ra mắt hàng loạt tiểu thuyết, nổi tiếng trên khắp khu vực Bắc Âu nói riêng và toàn châu Âu nói chung. Những năm gần đây, ông ngày càng trở nên quen thuộc với thế giới nói tiếng Anh, thông qua các bản dịch.
Từ năm 2019, ông bắt đầu sáng tác kiệt tác bán tự truyện gồm 7 phần, trải dài qua 3 tập mang tên Septology. Tác phẩm kể về một người đàn ông gặp một phiên bản khác của mình, dài tới 1.250 trang và được bắt đầu bằng một câu văn không có điểm dừng. Phần cuối của bộ sách này đã được chuyển ngữ và lọt vào danh sách rút gọn của giải Booker Quốc tế 2022.
Vào đầu những năm 1990, ông đến với kịch một cách tình cờ khi được nhờ viết phần mở đầu của một vở kịch để kiếm sống. Ông từng chia sẻ “Đó là lần đầu tiên mà tôi thử sức với công việc này, và đó chính là bất ngờ lớn nhất trong cuộc đời tôi”. Ông cũng nói thêm thể loại này như được sinh ra dành riêng cho mình. Kể từ lúc đó ông đã cho ra đời hơn 40 vở kịch, và được trình diễn trên các sân khấu khắp châu Âu đến hàng nghìn lần.
Các nhà phê bình đã đánh giá rằng bằng cách giảm thiểu triệt để ngôn ngữ và hành động kịch tính, Fosse thể hiện những cảm xúc lo lắng và bất lực mạnh mẽ nhất của con người bằng những điều đơn giản nhất trong cuộc sống thường ngày.
Nhận xét về phong cách viết kịch của ông, Uỷ ban Nobel cho rằng ông chịu ảnh hưởng từ bậc thầy người Ireland - Samuel Beckett, nhưng “có sự ấm áp và hài hước tuyệt vời trong các tác phẩm. Cùng đó là sự dễ bị tổn thương và ngây thơ trước những hình ảnh khắc nghiệt về trải nghiệm trưởng thành”.
Các tác phẩm bằng tiếng bản địa của Jon Fosse.
Tác phẩm của Fosse tính cho đến nay đã được dịch sang khoảng 50 thứ tiếng. Chia sẻ với tờ Le Monde của Pháp vào năm 2003, Fosse nói rằng: “Tôi không viết về các nhân vật theo nghĩa truyền thống. Tôi viết về nhân loại này”. Đó cũng là lí do vì sao các nhân vật trong kịch của ông không được định danh mà chỉ là những khuôn mẫu mang tính chung chung.
Các tác phẩm của ông thường được viết bằng tiếng Nynorsk - một trong hai ngôn ngữ phổ biến ở Na Uy. Ông nói việc viết bằng thứ tiếng kém phổ biến hơn không phải là một hành động chính trị, mà chỉ đơn giản là một lựa chọn sáng tạo. Ông nói: “Đó đơn giản là ngôn ngữ của tôi. Đó là những gì tôi đã học được từ ngày đầu tiên đến trường kéo dài đến khi ra trường, trong khoảng 12 đến 13 năm. Đó là ngôn ngữ thiểu số và là lợi thế đối với riêng tôi trong tư cách một nhà văn. Nó hầu như không bao giờ được sử dụng trong quảng cáo hoặc kinh doanh, như cách nó được sử dụng trong các học viện, văn chương cũng như nhà thờ.”
Phản ứng của Fosse khi nhận được giải thưởng là “choáng ngợp và biết ơn”. Trong một thông cáo báo chí do nhà xuất bản tại Na Uy của ông đưa ra, ông cũng viết rằng “Tôi coi đây là một giải thưởng dành cho nền văn học mà mục tiêu trước hết là trở thành văn học thực sự, điều mà không phải khiến ai đó cần cân nhắc gì thêm”. Tuy vậy ông chia sẻ mình cũng không quá bất ngờ, và đã đợi ngày được gọi tên từ rất lâu trước đây.
Jacques Testard, biên tập viên tiếng Anh của Fosse, cho biết trong một cuộc phỏng vấn qua điện thoại rằng Fosse đã “phát minh ra cách viết tiểu thuyết mới với phong cách văn xuôi độc đáo, gần như thần bí”. Testard cũng chia sẻ rằng tác phẩm của nhà văn người Na Uy “có vẻ đơn giản nhưng mang ý nghĩa sâu sắc”.
Fosse là nhà văn Na Uy thứ 4 nhận được giải thưởng Nobel văn chương. Ba người trước đó là Bjørnstjerne Bjørnson được trao giải năm 1903, Knut Hamsun được trao giải năm 1920 và Sigrid Undset được trao giải năm 1928.
NGÔ MINH dịch
VNQD