Tiểu thuyết đoạt giải Booker Quốc tế 2022 - Tomb of Sand (tạm dịch: Mộ cát) của nữ văn sĩ Geetanjali Shree không chỉ vượt qua ranh giới của lối viết thử nghiệm bằng tiếng Hindi, mà còn làm nổi bật thêm sự phong phú của văn học Ấn Độ bằng các ngôn ngữ khác ngoài tiếng Anh.
Nhà văn Ấn Độ Geetanjali Shree là một trong những tên tuổi quan trọng của văn chương bản địa.
Nền văn chương bị che lấp
Khi Tomb of Sand của Geetanjali Shree được phát hành ở Ấn Độ cách đây 5 năm, nhiều người đã rất bối rối khi thưởng thức nó. Câu chuyện kể về một bà lão 80 tuổi không chịu ra khỏi giường với các góc nhìn liên tục thay đổi, cùng đó là các loài chim và đồ vật vô tri vô giác thay phiên nhau cất lên tiếng nói… đã khiến người ta bối rối ngay giây phút đầu
Do đó một số tuyên bố coi đây là một “kiệt tác thử nghiệm”. Những người khác thì lại thấy nó không thể đọc nổi. Vì thế doanh số bán sách ở Ấn Độ trở nên khiêm tốn. Chính bởi điều này mà Shree đã rất sửng sốt khi thấy cuốn sách qua bản dịch tiếng Anh đã thu hút một cách đông đảo độc giả, các nhà phê bình và các ủy ban giải thưởng văn học ở phương Tây. Đáng nói đây là kì tích hiếm có và có lẽ là vô song đối với tác phẩm được viết bằng tiếng Hindi.
Đối với Shree, 65 tuổi và hiện đang sống ở Delhi, viết bằng tiếng Hindi không phải là một cam kết chính trị hay văn học, mà là một lựa chọn thiên về bản năng. “Tiếng Hindi đã chọn tôi,” bà nói. “Vì đó là tiếng mẹ đẻ.” Tuy thế chính quyết định này và các thành công đã tạo được ra ngày càng có thêm tầm quan trọng, khi thu hút thêm sự chú ý đến tính phong phú cũng như đa dạng của văn học Ấn Độ thường bị phương Tây bỏ qua, và chỉ tập trung vào các văn bản vẫn thường được viết bằng tiếng Anh.
Trong nhiều thập kỉ, văn học Ấn Độ đương đại phần lớn được định nghĩa ở phương Tây bởi các nhà văn hư cấu nói tiếng Anh nổi tiếng đến mức họ gần như là những cái tên quen thuộc, ngay cả khi sống ở những quốc gia xa xôi như Salman Rushdie, Arundhati Roy, Aravind Adiga, Amitav Ghosh và Anita Desai. Xuất bản bằng tiếng Anh theo đó cũng được xem là truyền thống tạo độ uy tín và sinh lợi cao khi chúng dễ tiếp cận hơn với các độc giả cả trên thế giới cũng như trong tại nội bộ Ấn Độ, nơi có đến 22 ngôn ngữ chính thức và hơn 120 ngôn ngữ nói, cộng với vô số phương ngữ, trong khi tiếng Anh vẫn là ngôn ngữ chung.
Là nhân vật quan trọng của nền văn học Ấn Độ hơn 3 thập kỉ, với 5 cuốn tiểu thuyết nổi tiếng, tuy thế Shree chưa bao giờ đến được với độc giả toàn cầu. Điều đó đã thay đổi vào năm ngoái, khi ấn bản tiếng Anh của Tomb of Sand do Daisy Rockwell dịch đã nhận được Giải thưởng Booker Quốc tế năm 2022, trở thành bản dịch đầu tiên từ một ngôn ngữ Nam Á có chiến thắng này. Bản quyền của cuốn sách này cũng đã được bán sang hàng chục ngôn ngữ và một ấn bản ở Mĩ đã được xuất bản bởi HarperCollins vào tháng trước.
Dịch giả Daisy Rockwell đã chia sẻ rằng nói: “Shree thuộc tầng lớp có giáo dục cao hoàn toàn có thể trở thành một nhà văn viết tiếng Anh gốc Ấn khác. Thế nhưng cô ấy đã chọn phá vỡ các quy ước kể chuyện và thử nghiệm các giới hạn trong hình thức viết, và ‘tiêm’ nó vào dòng máu của người Hindi.”
Tomb of Sand tuy thế vẫn chỉ là một ngoại lệ hiếm hoi. Các bản dịch sang tiếng Anh chiếm một phần nhỏ trong số sách được xuất bản ở tại Hoa Kì. Theo một thống kê trong số hơn 3.000 bản dịch tiểu thuyết và thơ được phát hành ở Mĩ trong 5 năm qua, chỉ có 20 bản dịch từ tiếng Ấn Độ, so với hơn 100 bản dịch từ Trung Quốc và khoảng 200 bản dịch từ Nhật Bản,
Một số dịch giả cho rằng khoảng cách đó là do sự thành công toàn cầu của tiểu thuyết Ấn Độ nói tiếng Anh vốn thường làm lu mờ văn học viết bằng các ngôn ngữ Nam Á. Mahmud Rahman, một nhà văn và dịch giả văn học tiếng Bengali đã chia sẻ rằng: “Hiện tượng kể trên xảy ra là bởi tiểu thuyết Ấn Độ viết bằng tiếng Anh hiện đang được coi là đủ để đại diện cho tiểu lục địa, dù sự đa dạng về mặt ngôn ngữ ở Nam Á lớn, đa dạng và phức tạp hơn nhiều.”
Một đời sống mới
Bản dịch tiếng Anh của Tomb of Sand.
Tín hiệu đáng mừng là một số nhà xuất bản lớn của Ấn Độ gần đây cũng đã mở rộng nỗ lực dịch các tác phẩm viết bằng ngôn ngữ địa phương sang tiếng Anh. Nhà xuất bản lâu năm của HarperCollins chi nhánh Ấn Độ đã xuất bản khoảng một chục bản dịch tiếng Anh mỗi năm. Năm ngoái, Penguin Press, một bộ phận của Penguin Random House India cũng đã đã phát hành 21 bản dịch tiếng Anh. Nó hiện có các bản dịch từ 16 trong số 22 ngôn ngữ chính của Ấn Độ trong danh sách, bao gồm tiếng Hindi, tiếng Urdu, tiếng Malayalam, tiếng Tamil và tiếng Kannada, cũng như sang các ngôn ngữ ít được biến đến như tiếng Odia, tiếng Manipuri, tiếng Bhojpuri và tiếng Assam.
Lớn lên ở các thị trấn và thành phố xung quanh Uttar Pradesh nơi cha làm công chức, Shree tiếp xúc với tiếng Hindi từ khi còn nhỏ. Bà tiếp thu chúng từ nơi đường phố và cả ở nhà, từ những cuộc gặp gỡ thơ ca, từ những bài hát và các bộ phim. Sau đó bà theo ngành sử được giảng dạy phần lớn bằng tiếng Anh ở trường đại học và sau đại học. Khi bắt đầu xuất bản tiểu thuyết vào những năm 1980, bà cũng viết lách song song bằng cả tiếng Anh và tiếng Hindi, nhưng nhanh chóng nhận ra mình có thể thể hiện bản thân một cách tự do hơn bằng tiếng Hindi.
“Tôi không được học tiếng Hindi một cách bài bản, đó có thể là bất lợi lớn, nhưng tôi cũng nghĩ rằng mình có thể biến nó thành lợi thế, bằng cách không mang theo những ‘hành trang’ thông thường.” Shree nảy ra ý tưởng viết Tomb of Sand khi một hình ảnh chiếm cứ lấy bà: đó là một người phụ nữ lớn tuổi, gần như vô hình với những người xung quanh, và Shree tò mò về cuộc sống nội tâm của người phụ nữ ấy. “Đó là một người chán sống và đang chờ chết, hay có âm mưu nào đó vẫn đang chực chờ để được diễn ra?”
Bà không mong đợi cuốn tiểu thuyết sẽ gây được tiếng vang với khán giả quốc tế. Một số tiểu thuyết trước đây của bà cũng đã được dịch sang tiếng Anh, nhưng không cuốn nào được phát hành bên ngoài Ấn Độ, và không có lí do gì để tin rằng Tomb of Sand sẽ có kết cục khác. Thế nhưng một loạt sự kiện gần như vô tình đã đưa bà trở thành “ngôi sao văn chương” bất chợt. Sau khi ấn bản tiếng Hindi ra mắt, dịch giả Arunava Sinha đã liên hệ với Shree và giới thiệu bà với Rockwell, người đang tìm kiếm tiểu thuyết nữ quyền đương đại để dịch. Rockwell đã thực hiện một bản dịch mẫu, và nhà xuất bản độc lập Titled Axis đã quyết định in cuốn tiểu thuyết này.
Phiên bản tiếng Anh được xuất bản ở Anh vào năm 2021. Năm sau, nó đã giành được giải Booker Quốc tế, giải thưởng chung cho tác giả và dịch giả. Tomb of Sand đến nay đã bán được 30.000 bản ở Anh, một con số ấn tượng đối với một tác phẩm được dịch từ một tác giả tương đối ít tên tuổi. Ở Ấn Độ, ấn bản tiếng Anh đã bán được 50.000 bản từ đó tạo nên thành công vang dội cho một tác phẩm văn học hư cấu, và ấn bản tiếng Hindi có tựa đề là Ret Samadhi cũng đã bán được hơn 35.000 bản.
Ngày nay cuốn tiểu thuyết này trở nên phổ biến ở các nhà ga và sân bay trên khắp Ấn Độ. Tên của Shree cũng đã xuất hiện trong một câu hỏi của trò chơi nổi tiếng do huyền thoại Bollywood Amitabh Bachchan tổ chức… Tomb of Sand hiện đang được dịch sang một số ngôn ngữ Ấn Độ khác, trong số đó có tiếng Tamil, Malayalam, Marathi và Assamese.
Theo một cách nào đó, thật phù hợp khi Tomb of Sand là một cuốn tiểu thuyết về việc xóa bỏ biên giới giữa các quốc gia, tôn giáo, giới tính, ngôn ngữ, tuổi tác, sự sống, cái chết, và nó cũng đang vượt qua các rào cản ngôn ngữ, bất chấp những trở ngại. Shree nói: “Ngôn ngữ không chỉ là phương tiện để truyền tải thông điệp, mà nó còn là một thực thể hoàn chỉnh theo đúng nghĩa của nó. Nó có cá tính, có nhịp điệu và cũng đôi khi là không có thông điệp gì cả.”
ĐOÀN ANH TUẤN dịch theo The New York Times
VNQD