Nhà văn người Đức W.G.Sebald đã từng nói về chủ thể thời gian như sau: “Nó gạt bỏ sự tuần hoàn tuyến tính, không hề tiến về phía trước mà lại đi theo đường zích zắc […] tiến hóa theo những cách khó lường”. Một tác phẩm khác - tiểu thuyết Một dòng họ Do Thái của nhà văn người Pháp Camille De Toledo cũng sẽ lại cho thấy một điều tương tự, với kí ức, sự chuyển giao và trạng thái mất cân bằng.
Là cuốn bán tự truyện của chính tác giả, Một dòng họ Do Thái giả lập về nhân vật chính mang tên Theseus – người cũng như trong Thần thoại Hy Lạp, bị lạc giữa những mê cung kí ức, để đối đầu với con ác quỷ đang tìm đến mình. Tiểu thuyết mở đầu về một cái chết treo cổ ở trên ống ga của người anh trai Jérôme, để từ đó liên tục là những cái chết của cha, của mẹ… cũng như hành trình chạy trốn và lật lại cây gia phả, để hiểu rõ hơn những gì đã kịp xảy đến.
THỜI GIAN VÀ KÍ ỨC
Mở đầu bằng một cái chết, và rồi tiếp tục là những cái chết của một gia đình 4 người, Theseus đã cố chạy trốn những gì hiện thực mang lại. Xuất thân từ một dòng họ của quên lãng cũng như chết chóc, người thanh niên ấy muốn được tự do nhưng không thể ngờ chính mình là một kẻ ngốc, khi muốn tìm lại cuộc đời ở Berlin với những ảo tưởng mong manh.
Thế nhưng thời gian có chừa một ai, khi trên chính chuyến tàu chạy trốn đến vùng đất xa của nước Đức, nơi hai nửa đã được nhập lại, nơi sự hung hãn đã được mềm hóa… anh lại mang theo 3 thùng caron cất giữ tất cả những gì còn lại của gia đình mình.
Trong chuyến đi đó, anh đã tìm thấy hồi kí lang bạc của cụ cố mình, một người đàn ông tên Talami cùng với cái chết của con trai đầu, Oved. Soi chiếu qua một thế hệ của sự nhảy cóc, gia đình Theseus bỗng nhiên rơi đúng vào trong quá khứ, của những gì đã từng xảy đến với dòng họ mình, trong một nhánh khác của cây gia phả.
Từ đâu mà cái chết của người mẹ lại trùng đúng với ngày sinh của người anh trai, bởi đâu mà chính lịch sử có thể lặp lại? Trong tác phẩm này, Camille De Toledo đã gọi đó là những “đồng đại”, “trùng hợp” và là những “nhầm lẫn của thời gian”, nơi quá khứ trộn lẫn vào tương lai, và những đường viền rõ nét của các cơ thể bị mờ đi trước những kết nối của thế hệ.
Tiểu thuyết Một dòng họ Do Thái của Camille De Toledo do Thuận dịch.
Tính chất của thời gian này là không hề mới. Trong thời gian dài người ta đã nghiên cứu thấy những sự nhảy cóc trong một gia phả. Như thể một cặp cha mẹ nghiện rượu sẽ để lại di chứng cho con cái mình trở thành những người cực đoan về thứ thức này. Và chính những sự cấm cản, những sự nghiêm khắc sẽ làm nhảy cóc đến tiếp thế hệ thứ 3 trở thành nghiện rượu, và rồi cứ thế mọi thứ sẽ lại tiếp tục.
Theseus đúng như tên gọi, khi đối mặt với những đau thương đã liên tục bối rối trước những bức tường cuộc đời, dẫn đến một sự xoay xở không thấy đường ra và toàn sai lầm. Rằng khi rời khỏi Paris để đến Berlin, thay vì được sống một cuộc đời mới thì anh lại nhảy vào cái giếng khác không thấy lối ra, và tốn hơn một thập kỉ thì mới hiểu rằng bản thân không thể xóa bỏ hay là vứt đi kí ức sót lại. Chúng sẽ tồn tại và rồi buộc anh đối mặt với con quái vật là cơ-thể-kí-ức ngày càng lớn mạnh và đè nén anh.
Theseus tìm đến những bác sĩ giỏi trong cuộc sống hiện tại, nhưng không có được sự lí giải nào. Ở đó chứng bệnh thể hóa đã bao trùm anh, khi nỗi đau tâm lí trở thành căn bệnh vật chất với đầy những thứ viêm lưng, cơn đau thái dương hay những âm ỉ ở nơi chân răng. Trong khi chân răng như thứ cắm sâu và là gốc gác của con người ta, thì lưng hay phần “đởm kinh” trong Đông y nối liền hai phần cơ thể trở nên không thể chịu nổi, bởi những gánh vác kí ức, nỗi đau, và những gì còn lại cuối cùng.
Nên cách duy nhất chính là lặn sâu vào trong cơ thể. Theseus tìm đến những cách đối thoại với con quái vật cơ-thể-kí-ức, thứ làm nên nó, và định hình nó. Anh thiền để mỗi hơi thở không khiến mình đau, để con người mình sẽ được mở ra và rồi đối thoại. Anh nói chuyện với nước, thứ nuôi sống từng thớ cơ một, và cũng là thứ vận động xuyên suốt trong những kí ức. Nếu những mô cơ là vách đá cao, thì nước chính là mạch ngầm luôn cuồn cuộn chảy. Và qua quá trình trị liệu, anh được ngã giá, van xin… lại những niềm đau đã nguy hại mình.
Thế nhưng trong cuộc đối đầu không thể vượt qua, anh lại thấy lại những hình bóng khác, những sự đại đồng, những sự nhầm lẫn của thời gian qua bao thế hệ… cùng đó là sự bỏ bê và những niềm đau, đã dẫn đến cái chết của anh trai mình, của mẹ mình, của cha mình và cuối cùng là của một dòng họ Do Thái.
YẾU TỐ NGOẠI TẠI
Bằng cách đặt cái “tên giả” cho các nhân vật, Camille De Toledo hoàn toàn có ẩn ý để ngầm cho thấy những sự kết nối. Nếu Theseus là người em trai – người phải đối đầu với con quái thú cơ-thể-kí-ức sau những nỗi đau, thì Jérôme là người chuyển dịch nỗi đau, là tên vị Thánh của những văn bản, và là một phần của Napoleon – khi mà Oved từng muốn trở thành vị Vua Do Thái. Người bố của họ - Gatsby, cũng là cái tên như thế. Sinh ra trong một gia đình không có cha mẹ, anh được đằng vợ nhận vào với những kì vọng lớn lao, nhưng khó đạt được.
Khi lật lại nguyên nhân khiến cho Annie Ernaux bằng những tự truyện trở thành chủ nhân mới nhất của giải Nobel Văn chương, nhiều người cho rằng thông qua các văn bản có phần cá nhân, bà đã kể lại lịch sử nơi mình sinh sống một cách sinh động. Một dòng họ Do Thái cũng làm điều đó. Bằng cách khảo sát hiện tượng nhảy cóc, Camille De Toledo cũng lần ngược lại những cây gia phả, để đi từ Đệ nhất Thế Chiến cho đến những năm của đầu thế kỉ, khi nỗi đau trút xuống tận cùng đến gia đình họ.
Nhà văn nổi tiếng của Pháp, Camille de Toledo.
Khởi ngược từ cuối của cuốn tiểu thuyết, câu chuyện bắt nguồn từ hai anh em cụ cố: Talamis và Nissim như những người Thổ hăng say chiến đấu cho Pháp để đến với nền độc lập; cho đến phía bên nhà mẹ, với hai anh em ông ngoại Oved và Nathaniel, những người mơ mộng trở thành những “chủ nhân” mới - vị Vua Do Thái và ông chủ của ngành thủy tinh “có khuôn mặt người”. Khép lại bằng Jérôme và Theseus, hai đứa trẻ nhỏ, hai mảnh ghép lại để làm tròn đầy cho một dòng họ của người Do Thái.
Điểm chung của 3 thế hệ là 3 anh em, trong đó một người đã chết và người còn lại thề được tồn tại một cách trọn vẹn. Nhưng lịch sử không buông tha họ. Camille De Toledo độc đáo khai thác dòng chảy của thứ lịch sử, khi người con trai Oved mất đi, thi thể người ông Talmai rơi xuống và liền lập tức sẽ được đậy lại bằng những cái chết khác trong thời chiến, kẻ thì mất tích, kẻ thì đi đày, kẻ bị tiêu diệt…
Rời xa hơn 3 thập kỉ vinh quang của nhà Toledo, nước Pháp qua đó cũng được khắc họa là nơi mà diễn văn Marseille (tăng trưởng kinh tế không kèm bần hàn), Câu lạc bộ Roma (dân số vượt quá, khí hậu suy tàn), chủ nghĩa tư bản với “khuôn mặt người”… trở thành đỉnh cao. Nhưng không thể biết sau 30 năm từ thời hậu chiến, vùng đất này sẽ một lần nữa chứng kiến sụp đổ bởi khủng hoảng năng lượng những năm 1973-1976.
Quá trình vươn lên trở thành một working girl của người mẹ Esther cũng đã khiến cho hai anh em trở nên yếm thế. Điều này cũng từng được thấy ở trong Warlight của Michel Odaantje hay các tác phẩm về thời Chiếm đóng với người mẹ Bắc Phi của Patrick Modiano. Trong những tháng ngày đã phải đối mặt với những kí ức ở Berlin, khi “cái mà tôi chạy trốn tôi có thể nói ra, cái mà tôi đi tìm, tôi chịu”, Theseus đã lần tìm về người phụ nữ với ánh mắt lo lắng bám trên dây thừng của một chiếc thuyền trong tấm ảnh vẫn còn để lại. Đó là một người thà đi phỏng vấn những người lãnh đạo chính trị, viết báo về cuộc khủng hoảng hạt nhân… hơn là trở thành một người mẹ tốt.
Theseus lần giở từ những bức ảnh của cuộc hôn nhân dịu ngọt, đến sự tan tác của bộ ba quyền lực, rồi một gia đình hoàn toàn “giả vờ”… Đó là thời khắc mà tất cả mọi người, những người đàn ông ôm mộng vươn lên hệt như Gatsby, hay working girl như người mẹ ấy, lăn ra và rồi bỏ lại chính con cái mình. Cái nguy cơ ấy, mối động cơ ấy… cuối cùng trở thành một điềm báo khác, một sự nhảy cóc, một sự bất đồng trong chính cái chết đã được báo tử.
Như Camille De Toledo đã tìm thấy được một sự trùng hợp trong loài giun C elegans, nơi mà chỉ cần tổn thương duy nhất (như “cú sốc thân nhiệt”) thì cũng có thể ảnh hưởng đến hơn 14 thế hệ, thì cách cơ thể mã hóa cú sốc, chết chóc… từ trong quá khứ, từ trong chiến tranh sẽ luôn dài rộng và nhiều tác động. Bằng thứ văn xuôi vô cùng nhạy cảm, Một dòng họ Do Thái là nỗ lực phân tích thời gian, để rồi biết rằng nó là một thứ lớn lao, và ta không thể làm gì để chạm đến nó.
NGÔ MINH
VNQD