Chiều 23/11/2024 tại Tổng Lãnh sự quán Nhật Bản tại TP. Hồ Chí Minh, độc giả Việt Nam đã có dịp giao lưu cùng tác giả Yoko Tawada, dịch giả Nguyễn Thị Ái Tiên nhân dịp ra mắt cuốn sách Chàng chó. Chương trình do NXB Phụ nữ Việt Nam và Qũy Japan Foundation phối hợp tổ chức. Qua buổi trò chuyện, độc giả đã có cơ hội hiểu thêm về vũ trụ sáng tạo của Yoko Tawada với nhiều hình tượng và cách sử dụng ngôn từ độc đáo, từ đó hình thành nên một nhà văn cá tính và đẩy sự thể nghiệm lên đến tận cùng.
Người “định nghĩa” lại ngôn từ
Yoko Tawada là nhà văn Nhật Bản vô cùng nổi tiếng cả trong cũng như ngoài nước, khi nhiều năm qua bà đã nhận được hàng loạt giải thưởng danh giá và nhiều năm liền được dự đoán là người tiếp theo giành giải Nobel Văn chương. Sau khi tốt nghiệp chuyên ngành Văn học Nga tại Đại học Waseda năm 1982, bà bắt đầu sinh sống và làm việc ở Đức. Năm 1987, bà xuất bản cuốn sách đầu tiên gồm 1 truyện ngắn và 19 bài thơ được trình bày xen kẽ giữa bản gốc tiếng Nhật và bản dịch tiếng Đức mang tên Nur da wo du bist da ist nichts (tạm dịch: Ở nơi nào có bạn, nơi đó chẳng có gì). Kể từ đó nhiều tác phẩm của bà đã được chú ý và liên tục để lại những ấn tượng lớn, có thể kể đến như Hiến đăng sứ, Mắt trần…
Trong bài tiểu luận Hư cấu về 'sự trưởng thành', Tawada viết rằng ban đầu bà đến Đức làm nhân viên thực tập tại một công ty xuất khẩu sách, nhưng dần dần bà lại nghĩ: "Không phải tôi muốn nói tiếng Đức thật trôi chảy, mà tôi muốn phát hiện ra một thứ gì đó giống như 'hố ngăn cách' trong ngôn ngữ và thử sống trong hố ngăn cách đó". Điều này rồi cũng khiến bà trở nên đặc biệt khi là nhà văn có thể viết bằng cả 2 ngôn ngữ và không ngừng tự soi chiếu chính mình cả về hình thức cũng như nội dung. Chẳng hạn như khi mở cuốn Ở nơi nào có bạn, nơi đó chẳng có gì từ bên trái, ta thấy tiêu đề bằng tiếng Đức; trong khi mở từ bên phải ta thấy tiêu đề bằng tiếng Nhật. Sự kết hợp giữa chữ ngang của tiếng Đức và chữ dọc của tiếng Nhật đã tạo nên một cuốn sách độc đáo, nơi "ngôn từ" được sinh ra giữa "khoảng cách" của hai ngôn ngữ.
Nhà văn Yoko Tawada giao lưu online với độc giả tại TP. Hồ Chí Minh từ Đức.
Trong một buổi đối thoại khác bà cũng chia sẻ rằng: "Mục đích của tôi khi viết bằng tiếng Đức là tạo ra một thứ tiếng Đức khác với bản ngữ. Và bằng cách viết như vậy, tôi muốn phá vỡ cái gọi là tiếng Nhật hay hay ‘tiếng Nhật đẹp’ khi tôi viết bằng tiếng Nhật. Nói cách khác, tôi không muốn trở thành người thành thạo hai ngôn ngữ. Tôi cũng không từ bỏ một ngôn ngữ để chuyển sang ngôn ngữ khác. Thay vào đó, tôi muốn duy trì cả hai ngôn ngữ và đồng thời phá vỡ chúng. Đó là điều mà tôi, dù có chút ngượng ngùng, đang hướng tới". Tại đây 2 ngôn ngữ gặp gỡ và phá vỡ nhau, tạo ra một tiếng Đức hay tiếng Nhật mới, khác biệt so với các quy chuẩn thông thường. Tawada có thể nói, như Gilles Deleuze gọi, là "người du mục, di dân, dân gypsy trong chính ngôn ngữ của mình".
Câu chuyện bản sắc
Về mặt nội dung, sự kết hợp ấy cũng mang đến những chủ đề sâu sắc hơn về căn tính và bản lai diện mục. Chẳng hạn trong Bản nguyên – một truyện ngắn thuộc tập Chàng chó - Tawada Yoko đã miêu tả một cá nhân lơ lửng giữa sự khác biệt về mặt văn hóa, bị phân biệt đối xử và thậm chí còn bị từ chối bởi chính ngôn ngữ và văn hóa của quê hương mình. Trong tác phẩm này, ánh nhìn đầy phán xét và sự bất an của một phụ nữ Nhật Bản đang du học tại Đức được thể hiện qua sự chia rẽ giữa bề mặt da (lớp vỏ ngoài của cơ thể) và ngôn từ. Một tình tiết đáng chú ý là lời của một người Đức khi nhận xét về một người Hàn rằng với nét mặt không biểu lộ cảm xúc thì "dù có vẻ thân thiện, nhưng không thể biết được đằng sau khuôn mặt như chiếc mặt nạ kia là gì". Câu nói này nhanh chóng trở thành lời đồn và dần định hình thành định kiến đối với "người Đông Á". Lời nói kỳ thị này khiến Michiko - nhân vật chính - cảm thấy cơ thể mình phản ứng nhạy cảm như thể "xương chậu bị siết chặt lại" và "có một thứ gì đó giống như nỗi đau đang bị vắt ra từ bên trong." Ở đây, ánh nhìn và ngôn từ trở thành bạo lực, tấn công trực tiếp vào cơ thể.
Cho đến sau cùng, để tái khẳng định bản sắc, Michiko đã quyết định đội mặt nạ kịch Noh như một biểu tượng của chủ nghĩa phương Đông. Nhìn vào hình ảnh phản chiếu trong gương, cô cảm nhận cơ thể mình như lớn lên, đồng thời hiện thực hóa ý niệm "người Nhật". Tuy nhiên, mặt nạ này lại dẫn đến nghịch lý: thay vì làm cô trở nên "Nhật" hơn, nó tước đi khuôn mặt thật của cô, biến cô thành một cá thể vô danh. Tác phẩm khắc họa sự mỉa mai sâu sắc trong việc tìm kiếm bản sắc qua những biểu tượng cố định, đồng thời làm nổi bật khoảng cách không thể vượt qua giữa cá nhân và người khác. Nói về việc sử dụng hình tượng đậm chất Nhật này, Tawada cho biết: “mặt nạ Noh có năng lực biểu cảm rất cao bởi nhờ nó mà con người có thể tự do biểu cảm hỉ nộ ái ố như mình muốn. Có thể nói, mặt nạ như công cụ giúp con người biểu cảm hai tầng (nhị trùng hóa). Cũng như việc viết văn, không chỉ là qua câu từ, mà qua những nét văn hoa, cách sử dụng ngôn từ để hiển thị cả những mặt không qua ngôn ngữ”.
Hai tác phẩm ra mắt gần đây của Yoko Tawada.
Bản nguyên có thể nói là câu chuyện lấy bối cảnh thành phố Đức, nơi người nước ngoài và người nhập cư sinh sống, tập trung vào yếu tố ngoại lai trong sự khác biệt văn hóa. Tawada chia sẻ “trong truyện có xuất hiện hình ảnh gia đình người Nhật sắp chuyển sang công tác ở Osaka, bởi bối cảnh lúc đó Hamburg và Osaka là thành phố kết nghĩa. Thật ra mấy chục năm trước, lúc đó, Châu Âu chỉ biết đến Nhật Bản chứ họ cũng chưa biết đến Trung Quốc. Hàn Quốc lúc đó cũng đang phát triển, nhưng chưa được như ngày hôm nay nên cũng chưa được biết đến nhiều. Sở dĩ họ biết đến Nhật bởi lúc đó Nhật có các nhà máy như Panasonic, bán các sản phẩm điện tử ra khắp thế giới”.
Một Nhật Bản ngầm ẩn qua điển tích
Trong khi đó Chàng chó lại tập trung vào sự tồn tại của các dị vật trong cộng đồng nhưng theo cách thức mà sự tồn tại ấy bị che lấp hoặc xem nhẹ. Truyện ngắn này dựa trên một điển tích cổ, khi một con chó mực được hứa gả công chúa cho nếu nó liếm mông công chúa. Rồi vào ngày nọ, điều này bỗng dưng ứng nghiệm với nhân vật Mitsuko - một cô giáo dạy thêm - trong xã hội Nhật Bản đương đại. Dễ thấy câu chuyện này sử dụng hình tượng kết hôn giữa người và chó để thể hiện những lằn ranh mờ nhạt giữa con người và dị vật. Cũng như những tác phẩm trên, điểm thú vị trong Chàng chó nằm ở cách ngôn ngữ bùng nổ để biểu đạt các dị vật, để qua đó ta thấy ngôn ngữ không chỉ là phương tiện truyền tải mà còn được nâng lên thành một bản chất của sự vật.
Tawada cũng cho biết thêm: “Chuyện người kết hôn với thú không chỉ trong cổ tích Nhật mà tôi nghĩ là cả khắp thế giới, từ châu Á đến châu Âu đều có. Tôi vừa đọc bài nghiên cứu về truyện người kết hôn với cóc, rắn... của nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi và thấy rất thú vị. Ở Nhật Bản có truyện cổ tích Vợ hạc, hoặc người lấy rắn, lấy cáo, lấy chó... Tôi cảm thấy một điều rất thú vị là động vật có thể biến hóa thành người, nhưng con người lại không thể biến hóa thành động vật. Trong truyện cổ tích của Indonesia, có những câu chuyện viết về vấn đề tại sao có người lại chạy nhanh, có người lại nhìn xuyên suốt rất giỏi, họ lý giải rằng đó là do tổ tiên của người người đó đã kết hôn với thú, giữ được những điểm ưu việt của thú nên mới truyền lại cho họ khả năng đó… Đây là điểm hết sức thú vị”.
Cơ duyên để viết nên tác phẩm này cũng được bà tiết lộ. Theo đó “vào những năm 1980, xã hội Nhật Bản cái gì cũng đòi hỏi phải sống, phải làm theo nguyên tắc. Đến mức con người sợ phải giao tiếp với người khác bởi lẽ họ sợ mắc lỗi. Sợ nói với người khác điều gì đó không đúng, cả về lễ nghi lẫn tư tưởng chính trị… dần dần con người sống thu mình lại, ngại tiếp xúc, nên tôi đã sang Đức. Từ Đức, tôi muốn một Nhật Bản mạnh mẽ hơn. Người Nhật bây giờ nhẹ nhàng hơn, muốn tử tế với người khác hơn. Nhưng càng như vậy, họ lại càng dễ làm tổn thương người khác. Tôi lấy hình tượng chó, vì chó là loại động vật không sợ bẩn, không sợ dơ và chỉ cần ngửi thì chó sẽ cảm nhận được dơ bẩn hay không”.
TUẤN MINH
--------
Những trích dẫn trong tọa đàm được chuyển ngữ bởi dịch giả Nguyễn Thị Ái Tiên
VNQD