. VŨ QUANG ĐẠI
Trong những câu chuyện viễn tưởng về tương lai thường được kể, con người luôn gắn liền với sức mạnh của khoa học, hợp sức để sinh tồn, chống lại thế lực ngoại lai nhằm gìn giữ và tôn vinh giá trị tốt đẹp của nền văn minh nhân loại. Thế nhưng Denis Villeneuve, đạo diễn của Arrival (2016), Blade Runner 2049 (2017) và Dune (2021), lại kể một câu chuyện rất khác. Câu chuyện viễn tưởng hiện lên từ thước phim của ông, dẫu có những con phố ngập trong ánh đèn neon và có những công nghệ tinh xảo vượt qua thời đại, con người vẫn cứ loay hoay với chính bản thân mình. Hình ảnh một bóng đen nhỏ bé cô độc của con người giữa không gian bao la, biểu tượng xuyên suốt nhiều tác phẩm của ông, có lẽ nói được phần nào câu chuyện mà ông muốn kể trong sự nghiệp làm phim của mình.
Mùa đông hoang vắng trải dài vô tận trong Blade Runner 2049 là một khung cảnh ấn tượng gợi nhắc người ta đến nơi mà Denis Villeneuve lớn lên: vùng Gentilly, Quebec thuộc Canada. Như chính đạo diễn đã từng trả lời phỏng vấn, ngắm nhìn những ngày đông trên dòng St Lawrence River đã in vào trong tiềm thức của ông hình ảnh một vùng đất trống trải, tĩnh lặng với đường chân trời xa hút, một cảm giác mênh mang vô tận xuất hiện trong nhiều tác phẩm sau này của ông.
Những năm 1960, thập kỉ mà Denis Villeneuve sinh ra, là một thời kì hoàng kim của dòng phim khoa học viễn tưởng tại Hollywood. Cả ông và người em trai, Martin Villeneuve, người sau này cũng trở thành nhà biên kịch, nhà sản xuất của nhiều tác phẩm lấy đề tài viễn tưởng, đều kể về những bộ phim kinh điển của thời kì này như một nguồn cảm hứng lớn. Trong đó, 2001: A Space Odyssey (1968) của Stanley Kubrick hay Blade Runner (1982) của Ridley Scott đều để lại dấu ấn đậm nét trong một số tác phẩm của Denis Villeneuve. Phim 2001: A Space Odyssey nổi bật với những cảnh quay chậm nhằm diễn tả cảm giác về một vũ trụ rộng lớn hư vô, cùng câu chuyện gợi lên nhiều suy ngẫm về sự tiến hóa của con người trong mối tương quan với công nghệ, còn Blade Runner thì đặt ra vấn đề danh tính trong xã hội mà sự khác biệt giữa máy móc và con người đã không còn phân biệt được. Từ đó, với Denis Villeneuve, câu hỏi về sự phát triển của loài người trong tương lai và rằng thế nào là một con người là chủ đề xuyên suốt những thước phim của mình.
Sự nghiệp của Denis Villeneuve khởi đầu với hai phim ngắn REW FFW (1994), Maelström (2000), và ngay từ những bộ phim đầu tay, người xem có thể nhận ra câu chuyện của ông sớm mang yếu tố đặc trưng: chính kịch tâm lí. Cho dù là bối cảnh hiện thực, siêu thực hay một câu chuyện tưởng tượng về tương lai xa, những thước phim ông làm luôn là một hành trình tâm lí phức tạp đầy những biến động thăng trầm của các nhân vật. Trong Incendies (2010), người xem được dõi theo bước chân của hai chị em trên đường trở về quê nhà của người mẹ quá cố, để tìm bố và anh trai thất lạc theo di nguyện của bà. Đồng thời, bộ phim cũng lần giở lại quá khứ của người mẹ năm xưa. Để tìm con, bà băng qua vùng đất Trung Đông đầy tiếng súng và đạn lạc bởi mâu thuẫn tôn giáo và chính trị căng thẳng, chứng kiến những vụ thảm sát, buộc phải giết người, bị bắt vào tù, bị hãm hiếp, phải mang thai trong bức tường giam chật hẹp. Một cuộc đời hoàn toàn bị xô đi bởi chiến tranh và sự tàn nhẫn của con người. Phim không che giấu những cảnh gây sốc, vì đó là điều cần thiết để khán giả có thể phần nào thấu hiểu được nỗi đau mà nhân vật trải qua. Có chăng, ông đưa chiếc máy quay ra xa khi mà một cô bé người Hồi giáo bị bắn trong lúc chạy đi gọi mẹ trong chiếc xe bus cháy, cắt đi cảnh người phụ nữ bị làm nhục trong tù mà chỉ giữ lấy khuôn mặt thất thần và giọt nước mắt của cô, như một lời an ủi cho nhân vật cùng với người xem, nhắc nhở rằng có những nỗi đau quá lớn mà không ai đáng phải trải qua. Sang đến Blade Runner 2049, biến động nội tâm của nhân vật được Denis Villeneuve kể với tông giọng trầm lắng và tinh tế hơn, nhưng bội phần dữ dội. Người xem theo chân K trong cuộc điều tra của gã, từ một tay cớm vô cảm chỉ biết làm theo mệnh lệnh, cho đến khi tìm được một niềm hi vọng rằng gã đặc biệt, cuộc đời gã không phải là vô nghĩa, để rồi khi khám phá ra sự thật, niềm hi vọng đó sụp đổ hoàn toàn. Không dùng những trận chiến hào nhoáng hay tình cảnh cam go nơi sống - chết chỉ cách nhau gang tấc, câu chuyện chỉ là về một gã lang thang trong cuộc điều tra của gã, thế nhưng những cú giáng nặng nề vào niềm tin của nhân vật sau mỗi lần sự thật được hé mở là đủ để phim chạm tới được tầng cảm xúc sâu hơn của người xem. Hơn cả mối lo về đau đớn và cái chết, bộ phim khơi dậy vấn đề căn nguyên nhất của một con người đang sống, rằng đâu là giá trị của chúng ta, sự tồn tại của chúng ta mang ý nghĩa gì, và chúng ta phải sống thế nào nếu câu trả lời nhận được không như mình mong muốn...
Denis Villeneuve có một khoảng thời gian tạm nghỉ với phim điện ảnh, khi ông chuyển sang thực hiện những thước phim tài liệu, và phải đến 9 năm sau Maelström , ông mới trở lại màn ảnh lớn với bộ phim nói tiếng Pháp Polytechnique (2009). Từ đây, những bộ phim của ông dần được đại chúng đón nhận nhiều hơn, cho đến thành công của Arrival đã mang lại cho ông nhiều giải thưởng từ giới hàn lâm và tiếng vang trong cộng đồng khán giả yêu thích thể loại khoa học viễn tưởng. Cùng với hai tác phẩm sau đó, Blade Runner 2049 và Dune, người xem có thể dần nhận ra được chất riêng của ông khi so sánh với những bộ phim được gắn mác bom tấn cùng thể loại. Không ồn ào khoa trương những viễn cảnh tương lai hiện đại, hay dồn dập nhiều trận chiến cam go, mãn nhãn, Denis Villeneuve tiết chế toàn bộ những chi tiết vốn là đặc trưng thường thấy của dòng phim này. Một chiếc phi thuyền của những sinh vật ngoại lai không phải một cỗ máy cầu kì phức tạp hay kì dị và đáng sợ, mà chỉ là một khối trụ đen đặc lơ lửng trong câu chuyện của Arrival. Cảnh thành phố tương lai trong Blade Runner hiếm khi được xuất hiện, mà thay vào đó là cát bụi, tuyết giữa những vùng đất bị bỏ hoang. Chiếc tàu bay của Dune thì trơ trọi giữa biển cát nóng bỏng của sa mạc, nơi công nghệ cũng không đủ sức chống chọi lại sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Lược bỏ đi lớp hình ảnh hào nhoáng, ông khiến bộ phim gần gũi hơn với cuộc đời của những con người phía trước màn ảnh, cho họ cơ hội để tập trung hơn vào nhân vật trong câu chuyện của ông. Mỗi con người trong câu chuyện phi thực tế này, trong tương lai xa vời kia, hóa ra, cũng mang những vấn đề, nỗi đau và trăn trở về cuộc sống, giống như chính những người đang ở đây, đang sống trong hiện thực.
Vấn đề gánh nặng tâm lí của các nhân vật trong phim được Denis Villeneuve tô điểm bằng giấc mơ và biểu tượng. Vị giáo sư Adam trong Enemy (2013) thường có giấc mơ kì lạ về những con nhện khổng lồ, là hình ảnh mà một số nền văn hóa Bắc Mĩ thường lấy để nói về một kẻ lừa đảo, đồng thời là sự hữu hình hóa cảm giác mắc kẹt và bất lực, thứ đã bao phủ khắp thành phố Toronto ngột ngạt nơi Adam đang sống cuộc đời tẻ nhạt của anh ta. Từ căn hộ nhỏ của một thành phố tương lai rực ánh đèn, chuyển sang những vùng đất hiu quạnh nơi bị nền văn minh vứt bỏ, K trong Blade Runner 2049 mắc kẹt với kí ức mơ hồ mà gã không thể phân biệt thật hay giả, với thứ bằng chứng duy nhất là một con ngựa gỗ đồ chơi trong quá khứ, một niềm hi vọng nhỏ bé tới tuyệt vọng khi đặt vào giữa những đường chân trời vô tận của vùng đất hoang nơi đã phủ dày tàn tro và bụi đất. Đến một tương lai hàng vạn năm sau, nhân vật của Denis Villeneuve vẫn tiếp tục lê bước qua những đồi cát vắng, chờ đợi và tìm kiếm một điều gì đó. Trong Dune, cậu thiếu niên Paul cùng gia đình phải rời quê nhà để tới một vùng đất sa mạc, nơi cậu sẽ dần nhìn thấy giấc mơ tiên tri về tương lai mà cả cậu cùng gia đình và tất cả những người thân thiết sẽ phải li tán, bỏ mạng vì âm mưu chính trị tại đây. Bằng những giấc mơ, ông xáo trộn tâm lí của nhân vật và của chính người xem, đẩy họ vào sự khủng hoảng về danh tính, đặt một dấu hỏi lớn vào cuộc đời họ, đè lên tinh thần họ gánh nặng về hậu quả trong mỗi hành động. Khi con người bị mắc kẹt trong mộng tưởng, quên mất quá khứ và lo sợ về tương lai, họ cần tìm lấy điều gì để tiếp tục sống, và để sống như một con người đúng nghĩa? Những nhân vật trong phim của Denis Villeneuve cứ liên tục đi tìm kiếm câu trả lời trong bất an lạc lõng.
Như để khắc sâu thêm vào nỗi cô đơn và khủng hoảng của con người, thước phim của Denis Villeneuve luôn được mở rộng tới cùng cực, bao lấy một chấm đen bé nhỏ là những kẻ loài người, và âm thanh đọng lại thành những tiếng động cô đơn vang vọng giữa không gian vô tận. Từ con tàu khổng lồ của người ngoài hành tinh giữa bình nguyên rộng lớn trong Arrival, cho đến những cỗ máy và công trình kì vĩ trên sa mạc của hành tinh Arrakis, khung cảnh thành phố đổ nát hoang tàn bị bỏ quên bởi quá khứ, nơi tuyết chôn vùi dấu vết của nền văn minh, nơi là biển cát lấp lánh dưới ánh mặt trời chói loá, Denis Villeneuve không ngần ngại dựng nên những đại cảnh thiên nhiên hùng vĩ thoả mãn phần nghe nhìn của khán giả. Nhưng đi cùng với cái kì vĩ là sự trống trải vô cùng mà sự tồn tại của một cá nhân, một vài con người nhỏ bé chẳng thể nào khoả lấp được. Những trường đoạn này được ông quay với tốc độ rất chậm, không gian sâu, cảnh vật tĩnh, chỉ có con người là động, gợi mở một không khí thiền nơi nhân vật và người xem phải bắt đầu suy nghĩ về vị trí của bản thân mình trong vũ trụ. Tính chất từ tốn và thiền định này cũng được ông sử dụng khi đặc tả khuôn mặt của những nhân vật trong câu chuyện. Từng nét thay đổi nhỏ trong ánh mắt, cử động của từng cơ mặt, những bụi bặm, tàn nhang và nước mắt, tất cả những chi tiết chầm chậm hiện lên trong khung hình của ông mà không cần lời thoại nào để diễn tả, và những diễn viên được ông trao cho cơ hội, Amy Adams (Louise Banks), Ryan Gosling (K), Timothée Chalamet (Paul Atreides) đều đã thể hiện xuất sắc trước màn ảnh. Rất thường xuyên, ta bắt gặp nhân vật của ông cô độc giữa khoảng không chỉ có khói bụi và sương mù, như một phép ẩn dụ cho chính cuộc đời của họ, cứ mãi lang thang đi tìm câu trả lời, trong khi tầm nhìn chẳng thể thấu suốt được thực tại.
Nếu chỉ tìm kiếm và tìm thấy, hành trình của các nhân vật có lẽ sẽ là một chuyến phiêu lưu anh hùng, một cuộc dấn thân để tìm thấy được vị trí và tầm vóc của con người trong thế giới. Thế nhưng, phim của Denis Villeneuve thêm vào câu chuyện phiêu lưu ấy một bước ngoặt lớn nữa. Khi nhân vật của ông chạm tới sự thật rồi, hóa ra đó lại là một lời nói dối, một sự thật giày xéo tâm hồn những kẻ hi vọng tìm thấy ánh sáng cuối cuộc tìm kiếm của mình. Louise nhận ra tương lai của mình sẽ kết thúc trong đau khổ khi chứng kiến bệnh tật tàn phá đứa con gái bé bỏng của mình. K biết được sự thật rằng gã chẳng là ai cả, không có quá khứ và không có tương lai nào chờ đợi gã. Paul phải chấp nhận sự thật rằng dù có được tụng xưng là thiên tài hay đấng cứu thế, cậu thất bại khi bảo vệ gia đình mình, và tương lai mà cậu lựa chọn sẽ là bi kịch cho hàng triệu sinh mạng khác trong vũ trụ. Denis Villeneuve đẩy nhân vật vào sâu hơn nữa thứ khủng hoảng vốn đang tàn phá họ. Quá khứ, tương lai, tôn giáo, chính trị, dục vọng trong thời đại mà ta đang sống, nơi những con sóng không ngừng xô đẩy vào cuộc đời vốn đã phù du, không ai có thể tách mình ra để mà sống đúng như bản thân mong muốn. Và thế là, K đã lựa chọn hi sinh để bảo vệ cho cuộc sống của người mà gã khao khát trở thành nhưng không thể, Louise vẫn chọn lấy việc sinh ra đứa con, hay Adam chọn kết thúc những mộng tưởng của mình và buông một câu thở dài để trở lại cuộc sống cũ. Cái kết mà mỗi người chọn lấy là kết quả của một quá trình trải nghiệm và chiêm nghiệm khi đã đi hết một quãng đường dài, và chính sự nhận thức cũng như khả năng đưa ra lựa chọn ấy mới là thứ nói lên thế nào là một con người đúng nghĩa.
Câu chuyện của Denis Villeneuve là viễn tưởng, nhưng khung cảnh của tương lai mà ông dựng nên không hề xa cách với những con người của thế giới thực. Ngày nay, những phát minh công nghệ mới liên tục thúc đẩy con người với tới những khả năng xa hơn, những cơn lũ thông tin từ khắp phía, truyền hình, sách báo, mạng, vô vàn câu chuyện, thật và giả, những tiến bộ về trí tuệ nhân tạo đang dần thay thế công việc của con người, hơn bao giờ hết, thế hệ những người sinh ra trong thời đại này đang bị cuốn đi, băn khoăn giữa những giá trị xưa cũ và hiện đại, hoang mang về một thế giới tương lai mà không ai còn đủ tự tin dự đoán được. Để có thể vững vàng trước cuộc đời đang từng ngày thay đổi như vậy, mỗi người cần tìm lấy cho mình một câu trả lời về danh tính, về giá trị của bản thân. Và vì thế, cuộc hành trình của những kẻ lang thang tìm kiếm bản thân trong những thước phim của Denis Villeneuve sẽ còn giữ nguyên giá trị cho tới một tương lai xa hơn nữa.
V.Q.Đ
VNQD