Địa đàng xa lối của tiểu thuyết gia người Anh Evelyn Waugh được xuất bản lần đầu vào năm 1945, và từ đó cho đến nay đã được chuyển thể thành nhiều phiên bản, ở các loại hình khác nhau.
Bám theo gia đình nhà Flytes, cuốn tiểu thuyết được kể dưới góc nhìn của nhân vật chính – Charles Ryder, một người có quan hệ thân thuộc với Sebastian “cậu chủ nhỏ,” từ đó tạo ra tình bạn đặc biệt với gia tộc này. Địa đàng xa lối là một lát cắt thú vị vào đời sống hoài niệm của tầng lớp quý tộc Anh, giữa những khuôn thước của Công giáo cũng như sự quan tâm thái quá của bậc cha mẹ, chìm trong đó là một lớp thanh niên vỡ mộng. Với cách viết đầy thơ mộng mà cũng sâu sắc vào những mô tả tâm lí tinh vi, Evelyn Waugh biến cuốn tiểu thuyết trở nên đẹp đẽ mà cũng kín đáo, đậm dấu ấn Anh.
Một gia tộc sụp đổ
Một trong những điểm khiến Địa đàng xa lối sống mãi và còn sức ảnh hưởng đến thời hiện tại là phong cách viết rất Anh của Evelyn Waugh. Câu chuyện của người thanh niên Sebastian ủ ê, khôi ngô, luôn mang theo mình một chú gấu bông có phần trầm lặng dường như đã trở thành hình tượng kinh điển cho những đứa trẻ chịu nhiều tổn thương. Nếu Lolita của Nabokov là một chút gì đó “người lớn” trong dáng vẻ trẻ con, thì Sebastian của Waugh hoàn toàn ngược lại, là một thanh niên ở tuổi 19 mãi không chịu lớn.
Thiếu gia nhỏ tuổi ấy có thể tách biệt để đi bách thú ngắm dây thường xuân, nhưng cũng có thể tiệc tùng đến quên sự đời ở trường đại học... Sebastian trong cuốn sách này là một nhân vật đứng ở ngã ba, phân vân giữa là trẻ thơ hay là người lớn, để rồi trạng thái chênh vênh ấy phá hủy chính cậu từ phía bên trong. Sinh ra trong nhà Marchmain quyền quý, thế nhưng cuộc hôn nhân giữa cha và mẹ không hề hạnh phúc.
Evelyn Waugh.
Là người sùng đạo, phu nhân Marchmain - mẹ cậu - kiểm soát hầu hết cuộc đời những người quanh mình bằng một ý chí gần như “tử vì đạo”. Nghịch lí là bởi chính cơn bức khổ đến tận tâm can những tưởng cứu rỗi mọi người, thì lại là thứ mang tính phá hủy từ tận bên trong. Trong gia đình có phần mất kết nối và đầy hỗn tạp về mặt tôn giáo ấy, mọi người đều giấu trong mình những cơn ẩn ức. Nó có thể bộc phát như Hầu tước Marchmain, Sebastian hay Julia; nhưng đôi khi cũng được giấu kín như người anh lớn đi tu và Coraline cam chịu tất cả.
Và đó cũng là cái cớ khiến Hầu tước Marchmain phải chạy đến Ý, sinh sống tại đây với cô nhân tình Cara, và chỉ trở về khi phu nhân qua đời. Việc chịu tội trên cây Thánh giá đã khiến nảy sinh trong Sebastian một sự chán chường vô độ, bởi sự mất tự do, bị kiểm soát và theo đó là bị bỏ mặt bởi tuổi trẻ chênh vênh. Từ đó cậu lao vào uống rượu, và dần trở thành một con ma men không thể kiểm soát, chi phối đời cậu cho đến sau này. Càng thít, càng chặt và càng đau, những điều đơn giản ấy là thứ một người sùng đạo như bà Marchmain không thể hiểu được, và cũng đã đẩy Sebastian đến gần cái chết.
Hành trình chữa bệnh và sự cách xa người bạn thân thiết đã đẩy Sebastian đến tận Maroc, nơi anh ngày càng hủy hoại sức khỏe, và ngược lại, “làm giàu” cho bản thân mình bằng việc nuôi ăn Kurt – một kẻ cao ngạo, trốn chiến tranh mà cơn tâm bệnh còn nặng hơn anh. Hành động cứu Kurt không quá khó thấy là không hoàn toàn xuất phát từ lòng bao dung của một gia đình có truyền thống kính Chúa, mà đó còn là cách thể hiện, là phương cách cho thấy Sebastian thèm khát một sự công nhận, rằng mình trưởng thành, có ý nghĩa và có thể tự làm mọi thứ. Kurt là minh chứng cho sự kiểm soát lại cuộc đời anh, thế nhưng mọi thứ quá trễ, cho đến khi ấy Sebastian không còn là mình, mà đã chết đi như một thây ma.
Trong sự hi sinh không ai cần ấy, phu nhân Marchamin bằng sự sùng đạo đã gián tiếp bóp ngạt cả gia đình mình, không chỉ hiện tại, mà là tương lai, với không chỉ Sebastian mà ngay sau đó là Julia trong những năm tháng cuối đời. Khi bị anh trai mỉa mai về việc li dị để rồi kết hôn cùng với Charles, cô đã òa khóc và nức nở rằng: “Mẹ đã chết với tội lỗi của em đang gặm dần mòn trong lòng, ăn mòn còn dữ dội hơn bệnh tật hiểm nghèo của mẹ […] Mẹ đã chết với tội của em, như Chúa Kitô đã chết với tội nhân gian, bị đóng đinh cả tay và chân, treo chặt trên giường bệnh, treo chặt hàng năm trời trong văn phòng nhỏ tối tăm ở Farm Street với tấm vải dầu tỏa sáng trong nhà thờ tối tăm, nơi chỉ có một bà quét dọn và một ngọn nến cháy”.
Cara - nhân tình của ngài Hầu tước - cũng thấy được bầu không ấy: “Ông ấy không yêu. Dù chỉ là một chút. Thế thì sao ông ấy lại ở với tôi? […] Ông ấy là một ngọn núi lửa chực phun trào thù hận. Ông ấy không thể thở cùng bầu không khí với bà ấy. Ông ấy sẽ không đặt chân xuống nước Anh chỉ vì đó là quê hương của bà ấy; ông ấy có thể vui vẻ với Sebastian bởi cậu ấy là con trai ông. Nhưng Sebastian cũng ghét bà ấy”, và sự tiên đoán không thể linh nghiệm cho đến sau này: “Sebastian thì yêu thời thơ ấu của mình. Và như thế, cậu ấy sẽ vô cùng bất hạnh. Con gấu bông, bà vú, trong khi cậu ấy 19 tuổi rồi”. Cuối cùng cả hai “con cừu” của nhà Marchmain đều chạy trốn khỏi người đàn bà ấy, vì họ hận bà, vì họ thèm khát tự do và tránh xa bằng hết thảy mọi giá bầu không khí kinh viện.
Nhiều lớp bí ẩn
Địa đàng xa lối mang đầy ẩn ý đằng sau những thù hằn hay bất kì tình cảm nào chứa trong cuốn sách. Từ việc sùng đạo, kính Chúa, Waugh đã cho thấy được sự mất tự do choàng khoác lên người, từ đó biến đổi bản chất và phá hoại cả một con người. Cũng hệt như thế, ông xây dựng nhân vật người kể chuyện – Charles, với những bí ẩn mà cho đến cuối người ta vẫn không thể biết được vai trò, vị trí, nhiệm vụ của anh.
Trong mấy mươi năm tiểu thuyết hiện diện, thì cũng là bấy nhiêu năm người ta đi sâu và cố phân tích liệu giữa Charles và Sebastian có tình cảm nào giống tình yêu, khi họ vừa khó mà lại rất dễ xa nhau? Cả hai người họ đều mang trong mình mảnh vỡ của một gia đình lụn bại. Nếu Sebastian là một gia tộc hỗn tạp và chịu sức nén của lòng sùng kính, thì với Charles là sự vô tư đến độ bất trí của người bố tâm trí lửng lơ và bà mẹ mà sứ mệnh duy nhất là chạy thoát khỏi cha con họ, để chết vì sự lao lực ở hội Hồng Thập Tự.
Bìa sách Địa đàng xa lối.
Tình cảm của hai cậu chàng dễ thấy xuất phát từ đó, từ trạng thái cùng chia sẻ chung một bầu không khí bất hạnh, và cùng thèm khát một thứ gì đó mà gia đình của người kia có. Nếu Charles thèm khát những câu chuyện kể bên đống lửa ấm vào những đêm nhà Marchmain quay quần cùng nhau nghe bà đọc sách; thì Sebastian hoàn toàn ngược lại, mưu cầu ở Charles lòng thương cảm với những tháng ngày rong chơi bạt ngàn, với từng xu một vun hết vào rượu và sự che giấu tình trạng của anh. Cả hai người họ đều lấn vào nhau trong một lằn ranh như thế. Người này tin tưởng người kia, khi biết rằng đối phương hiểu mình đang phải trải qua chuyện gì.
Tình yêu của họ xây dựng từ sự đồng cảm và nỗi sẻ chia. Hai người họ gắn kết vào nhau không theo kiểu tình yêu xác thịt, mà đó là sẻ chia chung một cơn ác mộng gần như điên loạn. Charles vừa yếu đuối vừa bản năng, vừa chân trong nhưng cũng chân ngoài đối với người bạn đồng mộng, để rồi cuối cùng để bù đắp cho những sự thật không thể bổ khuyết, mà cũng có thể là chút gì đó huyết thống của Sebastian truyền lại, li dị vợ mình và cưới em gái cậu ta, Julia. Việc cưới em gái Sebastian có thể củng cố cho mệnh đề về việc đền đáp một cơn mộng chung, hay, một trải nghiệm tương tự dòng máu chỉ khác người mang trong nó.
Liệu nhà Marchmain có đồng nhất với nhau trong từng tế bào, khi Sebastian cũng như Julia là những con cừu bất kham, là người tránh xa khỏi đạo; và khi mối tình với chính cậu này không thể thành thật, vì cậu luôn sống trong một thế giới song song, thì Charles tìm lại nó trong dòng máu của người kế thừa những đặc điểm đó? Điều này hoàn toàn có thể, khi Waugh xây dựng đồng thời Anthony Blanche – một người bạn chung và cũng thừa nhận một cách trung thực việc yêu đồng giới. Như vậy có thể thấy rằng, đối với Sebastian, Charles không hề che giấu cảm xúc của mình. Cậu yêu chàng ta nhưng lại quá trễ trong việc giật lấy người tình từ cơn say rượu. Mọi thứ đã trễ bởi sự yếm thế và cơn sợ hãi của việc giành lấy tình yêu, và đó cũng là cái kết.
Hành trình du hành vào rừng để vẽ cũng là chi tiết cho thấy điều đó, khi cũng như Sebastian theo ông Samgrass đi khắp mọi miền đất nước trị cơn mê rượu; thì Charles cũng đang du hành trên đồi Golgotha tự trừng phạt mình. Cậu muốn ghi dấu chính bản thân mình vào căn nhà ấy với những bức vẽ, và cũng chính là những vùng đất mới, mà rất có thể Sebatian cũng đã theo qua. Hành động của Charles mang nhiều ngầm nghĩa, nó không hiển hiện và cũng có thể được hiểu theo rất nhiều cách, do đó có thể khẳng định Waugh là một nhà văn tài năng, khi ông tinh tế khắc họa những đường biên này, vừa ngầm ẩn mà cũng hiện diện một cách rõ ràng.
Địa đàng xa lối là tiểu thuyết lớn và đậm tính Anh. Nó có sự trừng phạt thầm kín, lòng sùng đạo độc địa cũng như những tình cảm trên đà héo úa. Bằng một cốt truyện có phần giản dị, dễ thấy ở bất kì đâu, Evelyn Waugh đã thổi vào đó một sinh khí mới, của những bí ẩn, dồn nén và nhất là những hành động không cất nên lời, nhưng có giá trị, đầy tượng hình và cũng ám ảnh theo suốt người đọc. Một tác giả Anh với lối viết Anh. Một cuốn tiểu thuyết xuất sắc để lại sau nó là những dấu chân không thể xóa nhòa của kỉ niệm về dằn vặt không bao giờ nguôi.
NGÔ THUẬN PHÁT
VNQD